یکی از چالش‌های مهم حکمرانان سیاسی و اقتصادی جهان از دیرباز تاکنون، انتخاب و به کارگیری رژیم‌های ارزی متناسب با هویت حقیقی اقتصاد داخلی و بین‌المللی آنها بوده و به همین دلیل، بر سر این موضوع، همواره مناقشات فکری و عملیاتی مختلفی در بین اقتصادانان، پژوهشگران، دانشمندان، مدیران بانکی و پولی و اقتصادی وجود داشته و همچنان نیز به عنوان موضوعی میرا و غیر قابل چشم‌پوشی، در صدر مباحث حساسیت برانگیز اقتصاد بین‌الملل قرار دارد. مبتنی بر این امر مهم، پرونده پژوهشی جدید را به گونه‌ای از رژیم‌های ارزی یعنی نظام ارزی میخکوب به دلار ایالات متحده اختصاص داده و در اولین گام، تجربه موفق بانک مرکزی کشور امارات در به کارگیری این نوع از رژیم ارزی در یک بازه چهل ساله تا به امروز را تبیین می‌نماییم. قبل از ورود به بحث اصلی، برای آمادگی خوانندگان این مقاله، به شکل موجز و مختصر، به کنکاشی در هزارتوی نظام‌های ارزی می‌پردازیم.
درآمدی کوتاه بر چرایی، چگونگی و ماهیت رژیم‌های ارزی
رژیم نرخ ارز یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاستی بانکداران مرکزی و حاکمیت‌های سیاسی و اقتصادی در جهان محسوب می‌شود و نوع، چگونگی، انتخاب و پیاده‌سازی آن، اثرات قابل توجهی بر تجارت کالاها و خدمات، جریان سرمایه، تورم، تعادل تراز پرداخت ها و سایر متغیرهای کلان مالی و اقتصادی دارد. به همین دلیل انتخاب رژیم نرخ ارز را می‌توان یک مؤلفه اساسی اقتصادی در جهت حفظ رشد و ثبات کلان مالی، بانکی و ارزی یک کشور دانست. با این حال تا به امروز هیچ اجماع و اتفاق نظری در بین سیاست‌گذاران و پژوهشگران عملیاتی در باب اینکه یک رژیم ارزی مناسب چگونه باید انتخاب شود صورت نگرفته است. همچنین یک رژیم ارزی ایده‌آل که برای همه کشورها مناسب باشد وجود ندارد. ویژگی‌های خاص ژئوپلیتیکی، اندازه اقتصادی کشورها، ترجیحات پولی و مالی حکمرانان، اعتبار مؤسسات مالی و بانکی و سیاست‌گذاران یک کشور، درجه باز بودن تجاری کشورها، رتبه توسعه مالی و اقتصادی، ساختار تولید و تجارت، تورم ثبت شده و نوع شوک‌هایی که کشورها با آن مواجه هستند از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر انتخاب رژیم ارزی مناسب و کارآمد است.
در یک تقسیم‌بندی کلی، دو نوع نظام ارزی وجود دارد: رژیم نرخ ارز شناور و رژیم نرخ ارز ثابت
در قالب سیستم ارزی شناور، نرخ ارز بر اساس تعامل نیروهای عرضه و تقاضای ارز و بدون مداخلات پولی و به صورت آزاد تعیین می‌شود. ارزهای اصلی مانند ین ژاپن، یورو و دلار آمریکا، ارزهای شناور هستند. در نظام نرخ ارز ثابت که کشور امارات از آن پیروی می‌کند نیز نیروهای بازار کاملا فعال هستند، اما بانک مرکزی با توجه به ملاحظات موجود، نرخ ارز معینی را به عنوان نرخ ارز هدف تعیین می‌کند و با مداخله در بازار ارز از آن نرخ هدف خود حمایت می‌کند. مثلا اگر نرخ ارز از نرخ هدف بالاتر برود، بانک مرکزی با عرضه ذخایر ارزی به بازار از افزایش نرخ ارز جلوگیری می‌کند. پس در واقع منظور از رژیم نرخ ارز ثابت، دیکته کردن نرخ ارز به بازار نیست. پس از فروپاشی نظام برتن وودز، نظام ارزی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به سمت نظام ارزی شناور تغییر کرد. با وجود این، بسیاری از کشورهای در حال توسعه و بازارهای نوظهور برای ثبات بیشتر، نظام ارزی خود را به صورت یک نظام ارزی میخکوب‌شده حفظ کردند. امارات متحده عربی نیز از یک رژیم نرخ ارز ثابت استفاده می‌کند که در آن درهم به دلار آمریکا میخکوب می‌شود. در حقیقت، اتخاذ رویکرد رژیم نرخ ارز ثابت در قالب میخکوب‌شدگی به دلار، سال‌هاست که با وجود چند شوک نفتی به اقتصاد امارات، ثبات و پایداری منحصر به فردی برای این کشور به وجود آورده است و سیاستی است که برخی از نهادهای بین‌المللی مانند بانک جهانی، اجرای آن در امارات را موفق ارزیابی کرده‌اند و این رویکرد را یکی از مهم‌ترین دلایل ثبات اقتصادی در این کشور عربی می دانند.
آنچه که سیاست‌گذاران پولی اماراتی را به سمت میخکوب‌سازی نرخ ارز هدایت کرد
نرخ ارز، مولفه بسیار مهمی در اقتصاد یک کشور است. هرچه نوسانات ارزی بیشتر باشد، تجارت بین‌الملل برای آن کشور، چالش برانگیزتر خواهد شد. از آنجایی که بازرگانی بین‌الملل و صادرات نفت، محرک‌های اصلی اقتصاد امارات هستند، لذا نرخ ارز باثبات در رشد اقتصادی پایدار و مستمر این کشور نقش اساسی داشته و خواهد داشت. درهم امارات برای نخستین‌بار در سال ۱۹۷۳، جریان رسمی پیدا کرد و در آن زمان ارزش آن در برابر دلار آمریکا معادل ۹۴۷۳۶.۳ واحد بود. از نوامبر ۱۹۸۰، درهم امارات در عمل با نرخ ثابت به دلار آمریکا میخکوب شد و از فوریه سال ۲۰۰۲ به طور رسمی اعلام شد که پول این کشور به دلار متصل شده است. از سال ۱۹۹۰ تاکنون نیز میانگین نرخ ارز معادل ۳.۶۷۲۷۵۲ بوده است.
دلیل اصلی اینکه سیاست‌گذاران این کشور به سمت میخکوب‌سازی پول ملی خود به دلار ایالات متحده حرکت کردند، این بود که چنین اقدامی امارات متحده عربی را قادر می‌سازد تا نوسانات درآمدهای خود را از صادرات تولیدات حوزه حامل‌های انرژی کاهش دهند، زیرا نفت امارات به دلار معامله می‌شود. علاوه بر این، نرخ ثابت ارز به کشور این امکان را داده که با حذف ریسک‌های نرخ ارز، اعتماد سرمایه‌گذاران را افزایش دهد و در نتیجه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کند.
نیم قرن ثبات نرخ ارز، ارمغان سیاست‌گذاری کارآمد بانک مرکزی امارات
از آنجا که ایستایی در انتخاب نرخ ارز ثابت برای اقتصاد یک کشور می‌تواند پُرهزینه باشد، لذا حکمرانان برای اجرای این سیاست باید ذخایر ارزی کافی در جهت مدیریت ارزش پول ملی خود را داشته باشند. بررسی ذخایر ارزی امارات از ابتدای دهه هفتاد میلادی تا به امروز بیانگر این موضوع است که ذخیر ارزی این کشور از ۵۴ میلیون دلار در ژوئن ۱۹۷۳ به ۱۳۱.۷ میلیارد دلار در مارس ۲۰۲۴ یعنی بالاترین حد خود در نیم قرن اخیر رسیده است. با این اوصاف، ایجاد اطمینان عمومی از توان بانک مرکزی و پشتوانه سرشار این بانک در مواقع تنگای ارزی برای حفاظت از نرخ رسمی ارز، مهم‌ترین عامل موفقیت این کشور در حفاظت از نرخ ارز به شمار می‌آید. به طور کلی در مواقع وقوع استرس بازار و برخی شوک‌ها، تقاضای دلار افزایش می‌یابد و از سوی دیگر میزان عرضه دلار را کاهش پیدا می‌کند. در چنین مواقعی لازمه حفاظت بانک مرکزی از نرخ هدف، اطمینان از وجود ذخایر نقدشونده ارزی در این کشور و به بیان ساده‌تر ارائه مقدار تقریبا نامحدود دلار برای حمایت از درهم است. به همین دلیل تمرکز اصلی بانک مرکزی در طی این سال‌ها، مدیریت ذخایر ارزی بوده است. از آنجایی که امارت یک کشور تولیدکننده نفت است و صادرات نفت به دلار آمریکاست، پس دولت امارات تامین‌کننده اصلی دلار است، بنابراین لازمه چنین موفقیتی وجود حجم مطلوبی از سپرده‌های دولت نزد بانک مرکزی است.
میخکوبی درهم به دلار، عاملی برای ثبات مولفه‌های کلان مالی امارات
دلیل دیگر موفقیت سیاست‌گذاران پولی این کشور عربی، تطبیق شاخص‌های کلان اقتصادی با سیاست تثبیت ارز است. بررسی تجربه امارات نشان می‌دهد تعهدی که مقامات پولی این کشور به رژیم نرخ ارز ثابت نشان داده است، تداوم و ثبات تجارت و بازرگانی بین‌الملل را در امارات افزایش داده است. از سال ۱۹۸۰ سه وظیفه مهم بانک مرکزی امارات، حمایت از پول ملی، حفظ ارزش آن و تضمین قابلیت تبدیل‌شوندگی آن به ارزهای خارجی بوده است. مکانیزم سیاست‌گذاری در این کشور بر محور ارز قرار دارد و حفظ نرخ تورم و نرخ رشد نقدینگی نسبی در محدوده مشخص مهم‌ترین سیاست در مسیر تثبیت نرخ ارز در این کشور است. این کشور نرخ تورم خود را در تناسب با تغییرات قدرت خرید هر واحد پول تعیین کرده است، سیاستی که نتیجه آن عدم ایجاد تفاوت بین نرخ تعادلی و نرخ اسمی دلار است. از طرف دیگر، به دلیل سیاست‌گذاری بر محور نرخ ارز، سیاست‌هایی مثل نرخ بهره با توجه به تغییرات متغیرهای کلان اقتصادی در آمریکا اتفاق می‌افتد، تغییر پیدا می‌کند و بانک مرکزی این کشور، سیاست پولی در قبال نرخ بهره ندارد و باید نرخ را به گونه‌ای تنظیم کند که قیمت ارز ثابت بماند. مسئله سیاست پولی، نرخ ارز ثابت و ورود و خروج آزاد سرمایه، سه‌گانه‌ای است که امکان ندارد یک بانک مرکزی بتواند همزمان پیش ببرد. بسیاری از کشورها، نرخ ارز ثابت را فدا می‌کنند اما امارات و کشورهای مشابه تصمیم گرفته‌اند نرخ بهره را فدا کنند.
ایجاد سوآپ دلار-درهم، پاداش میخکوبی پول ملی امارات به دلار آمریکا
از دیگر اقدامات مهم سیاست‌گذاران اماراتی می‌توان به ایجاد سوآپ دلار-درهم و گواهی سپرده (CD) اشاره کرد. گواهی سپرده به خصوص در سال‌های اخیر به ابزاری مفید برای کنترل بازار تبدیل شده است. از آنجا که بانک‌ها می‌توانند هم دلار و هم درهم را با نرخ‌های سود بسیار معقولی از مردم بگیرند، گواهی سپرده باعث شده که در مواقع کمبود، نقدینگی به بازار تزریق شود.
آیا زمان تغییر در رویه میخکوبی انحصاری درهم به دلار فرارسیده است؟
با وجود ثبات ناشی از نرخ ارز میخکوب شده، در سال‌های اخیر منتقدان بی‌شماری بر این باورند که باید نسبت به سیاست تثبیت نرخ ارز و میخکوب شدن آن به دلار بازنگری شود. بسیاری از کارشناسان معتقدند که در زمان بسیاری از بحران‌ها مانندکاهش قیمت نفت در سال ۲۰۱۴ اگر نرخ ارز انعطاف‌پذیری بیشتری داشت، سیاست‌گذاران پولی می‌توانستند بهتر عمل کنند. از نظر آنها پیوند درهم با دلار آمریکا، توانایی بانک مرکزی امارات را برای استفاده از ابزارهای پولی برای ثبات اقتصاد محدود کرده و حتی برخی اعتقاد دارند که به‌هم‌پیوستگی و تثبیت درهم به دلار آمریکا، زمینه‌ای را فراهم کرده که کاهش ارزش دلار آمریکا، اثر منفی خود را متوجه برابری قدرت خرید در امارات در برابر پول سایر کشورها کند. به همین منظور به گفته مقامات رسمی این کشور، جایگزینی رژیم ارزی میخکوب شده به سبدی از ارزها به جای میخکوب شدن به یک ارز در دست بررسی است و ممکن است که این کشور به آرامی به سمت انعطاف‌پذیری بیشتر حرکت کند.
نظر شما