همانطور که واضح و مبرهن است، سیاست‌گذاری‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در دوران برقراری صلح و آرامش در کشورها، متفاوت از دوره درگیری ممالک جهان در مناقشات نظامی و جنگی و حتی جنگ اقتصادی است. در حقیقت امروزه، مراکز فرماندهی اقتصادی دولت های جهان به مرکزیت و محوریت سکانداران پولی و بانکداران مرکزی، دو طراحی منحصر به فرد و کاملا متمایز از تصمیمات و اجرائیات در سیاست‌های اقتصادی را، یکی با در نظر گرفتن بستر ثبات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و دیگری با در نظر گرفتن وقوع نابه‌هنگام یک تنش جنگی یا اقتصادی تمام عیار، در برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت خود گنجانده‌اند.

ژاپن به عنوان اقتصادی که در بیش از هفت دهه گذشته، درگیر یکی از بدترین مناقشات نظامی و بحران‌های جنگی تاریخ جهان بوده، کارنامه قابل قبولی از سیاست‌گذاری‌های کارآمد پولی، با وجود سایه سنگین و چندین ساله جنگ‌های بین‌الملل، بر جای گذاشته است. بررسی اقدام و عملکرد متولیان مالی و اقتصادی این کشور به راهبری و مدیریت مقامات پولی و بانکداران مرکزی، اطلاعات مفیدی از نحوه طراحی، تدوین، چینش و به کارگیری ابزارهای پولی بهینه در اختیار ما قرار خواهد داد.

لذا در مقاله‌ای در قالب پرونده پژوهشی "تجربه مقامات پولی کشورها در هنگامه جنگ‌های نظامی و اقتصادی"، به سراغ تجربه سکانداران پولی ژاپن از مدیریت اقتصادی کارآمد در بستر مناقشه نظامی فراگیر جهان در دوره جنگ جهانی اول و دوم می‌رویم و در پایان، مروری مختصر بر وضعیت اقتصاد ژاپن در دوران پس از جنگ تا به امروز می‌نماییم.

موفقیت بانک مرکزی ژاپن در راهبری اقتصادی این کشور در خلال جنگ‌های بین‌الملل

به گواه بسیاری از پژوهشگران و صاحب‌نظران مالی و اقتصادی جهان و به استناد تحقیقات علمی معتبر صورت گرفته در حوزه اقتصادهای جنوب شرق آسیا، اصلی‌ترین رویکردهای کارآمد و ابتکارعمل‌های بهینه و راهگشایی که مقامات پولی و بانکداران مرکزی ژاپن در طول تاریخ اقتصادی خود انجام داده‌اند، به تاریک‌ترین دوره‌های سیاسی و اقتصادی این کشور، یعنی دوران درگیری ژاپن در مناقشات نظامی بین‌المللی بازمی‌گردد. یعنی این نهاد پولی و مالی توانست در یک دوره بیش از هفت ده‌های، با تسلط کامل بر شرایط موجود، اقتصاد ژاپن را از ورطه نابودی همیشگی نجات دهد. اما آنچه که از اندیشه و اقدام نیم قرن پیش بانک مرکزی ژاپن در اذهان دانشمندان و پژوهشگران این عرصه باقی مانده است و امروزه نیز به عنوان الگویی بهینه توسط حکمرانان اقتصادی در کشورهای مختلف جهان در حال اجراست، مسئله انعطاف‌پذیری این نهاد در سیاست‌ها، تصمیمات و اقدامات است. به عبارت دیگر، نرخ بالای انعطاف‌پذیری بانک مرکزی ژاپن نسبت به تدوین برنامه‌های پولی مدنظر خود برای مقابله با رویدادهای ناگوار و چالش برانگیز در حال وقوع و موقعیت پُرتنش جنگی، مهم‌ترین عاملی بوده است که ژاپن مدرن و پیشرفته امروز را پایه‌گذاری کرده است. طراحی سیاست‌های جایگزین کوتاه‌مدت و میان‌مدت، پیشبینی دوراندیشانه نسبت به بودجه نظامی و برآورد تقریبی هزینه‌های جنگی و دفاعی در تعامل موثر با دولتمردان ژاپنی و داشتن برنامه بازسازی اقتصادی پس از جنگ با تمرکز بر قابلیت تحقق و دستیابی به اهداف حداقلی در حوزه معیشت و جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی برای کشور، همه و همه، اقداماتی بوده است که پازل‌های شاخص انعطاف‌پذیری بانک مرکزی ژاپن را به خوبی تکمیل کرده و موجب تمایز عملکرد و اندیشه این نهاد نسبت به سایر همتایان خود در موقعیت‌های مشابه در اقتصاد جهان شده است. بنابراین مجموعه‌ای از این تصمیمات و اجرائیات موثر و کارآمد سبب شد که ما شاهد یک راهبری موفق تمام عیار توسط بانک مرکزی ژاپن در خلال تنش‌های متعدد نظامی در این کشور باشیم. در ادامه برخی از این ابتکارعمل‌های موفق و منحصربه فرد را با هم مرور می‌کنیم:

-تاسیس صندوق ذخیره بازسازی با رای شورای حکام بانک مرکزی ژاپن

با آنکه از دوران میجی (دوره چهل و پنج ساله از تاریخ ژاپن در آن امپراتور میجی بر تخت پادشاهی نشست) تا پایان جنگ جهانی دوم، هزینه‌های نظامی همیشه درصد بالایی از بودجه دولت ژاپن را به خود اختصاص می‌داد اما در کمال تعجب، از آغاز جنگ اول چین و ژاپن در سال ۱۸۹۴ تا پایان جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵، بانک مرکزی ژاپن به عنوان راهبر پولی و تخصیص‌گر اصلی بودجه در این کشور، با طراحی و تدوین سیاست‌های پولی متناسب با شرایط جنگی توانسته بود که خزانه دولتی ژاپن را مملو از ارزهای ملی برای بازسازی‌های مورد نیاز پس از جنگ نگه دارد. در واقع، چنین رویکردی، یک اقدام منحصر به فرد در تاریخ اقتصادی جهان محسوب می‌شود، یعنی در هنگامه‌ای که فکر و هدف دولت‌ها، فقط و فقط معطوف به پیروزی در نبردهای نظامی و جنگی به هر قیمتی بوده است، بانک مرکزی ژاپن با داشتن اختیارات تام از سوی دولت این کشور، با تاسیس "صندوق ذخیره بازسازی"، امکان بازگشت سریع‌تر اقتصاد این کشور به شرایط عادی را فراهم می‌کرد.

این صندوق، در آغاز قرن بیستم و سال‌های ابتدایی ۱۹۰۰، با اکثریت آراء شورای حکام بانک مرکزی ژاپن پایه‌گذاری شد و هدف آن، توجه ویژه به بازسازی‌های عمرانی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در دوران پس از جنگ و یا بازه زمانی بین درگیری‌های متعدد نظامی بود. بانکداران مرکزی وقت ژاپن معتقد بودند که تامین مالی و تخصیص بودجه به هزینه‌های جنگ، بدون در نظر گرفتن تامین مالی هزینه‌های نوسازی همه‌جانبه و فراگیر پس از جنگ، معنایی ندارد و اقدامی بی‌منطق و ضرررسان به کلیت هویت کشورشان خواهد بود. مبتنی بر همین امر، یکی از مهم‌ترین وظایف این نهاد در طول دوران مناقشات نظامی، تشکیل کارگروه ویژه برای بررسی و اقدام در جهت درآمدزایی مستقل در راستای افزایش سطوح مختلف سرمایه قابل تحقق داخلی و خارجی برای واریز به صندوق ذخیره بازسازی بوده است که شواهد تاریخی نشان می‌دهد، در این امر به موفقیت‌های درخشانی دست پیدا کرده است. به پاس قدرانی از این تفکر و ایده کارآمد که موجب عبور کم‌هزینه دولت‌های ژاپن از خسارات و پیامدهای منفی ناشی از درگیری‌های نظامی و جنگی در این کشور شده است، این صندوق تا به امروز هم به صورت نمادین فعال بوده و سمبلی از یک الگوی بهینه حکمرانی خوب در عرصه پولی، مالی و بانکی محسوب می‌گردد.

-چاپ و انتشار بلیط نظامی یا ارز نظامی در بحبوحه مناقشات جنگی توسط بانک مرکزی ژاپن

یکی دیگر از اقدامات درخشان بانک مرکزی ژاپن در دوره مناقشات جنگی در این کشور، ابتکارعمل چاپ و انتشار ارز نظامی بوده است. در حقیقت، ارتش ژاپن تقریبا از آغاز یورش‌های نظامی جنگ جهانی اول، از پولی به شکل اسکناس و موسوم به "بلیط نظامی یا ارز نظامی" در حوزه فعالیت خود برای پرداخت هزینه‌های جنگ استفاده می‌کرده است. در آن دوران، تامین و پرداخت هزینه‌های جنگ به صورت سکه، مستلزم صرف مبالغ زیادی برای حمل و نقل، نگهداری و پرداخت بود. بنابراین لازم بود به دلیل شرایط ویژه کشور و کمبود سرمایه و نقدینگی، تا حد امکان از صرف مقادیر اضافی و هزینه‌های بیرویه جلوگیری شود. یکی از ویژگی‌های مهم این نوع از پول این بود که بلیط‌ها و ارزهای نظامی به شدت تحت تأثیر سیستم‌های پولی ملی و محلی ژاپن قرار داشتند و به همین دلیل، مدیریت ذخیره ارزش آنها در طول دوران جنگ، آسان‌تر بود. ارتش ژاپن بدون استثنا در طول جنگ جهانی اول و همچنین در جنگ موسوم به مداخله سیبری در طول سالهای ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۲، خود را مقید به استفاده و به کارگیری این ارزهای نظامی کرد و به عنوان مثال، استاندارد نقره‌ای که در استان شاندونگ چین، محل کمپین‌های نظامی گسترده ژاپنی‌ها در طول جنگ جهانی اول، به کار گرفته شده بود، متوقف و ارزش پولی آن که معادل یک میلیون و ۲۰۰ هزار ین بود، از رژیم پولی ین - نقره به اسکناس‌های بلیط نظامی تبدیل شد. علاوه بر این، در طول مداخله سیبری که در آن، استاندارد طلا به عنوان رویکرد رایج برای پرداخت‌ها اتخاذ شده بود، بانک مرکزی ژاپن ۳۰ میلیون ین اسکناس ارز نظامی منتشر کرد که قابل تبدیل به طلا بود. لذا در این دوران، در حالی که ارزش روبل روسیه در پی شکست جنبش ضدانقلاب در روسیه در حال سقوط بود، ژاپن از ارز نظامی همراه با اسکناس‌های بانک کره که قابل تبدیل به طلا نیز بودند، برای حفظ ارزش ذخیره و مبادله‌ای ارز ملی خود استفاده کرد.

-انتشار اوراق قرضه دولتی در جهت تامین مالی کارآمد بودجه جنگی

درآمد مالیاتی دولت ژاپن در طول کابینه هارا تاکاشی (۱۹۲۱-۱۸۵۶)، اولین کابینه دولتی حزب سیوکای ژاپن، در نتیجه هراس مالی پس از جنگ جهانی اول کاهش یافته بود. علاوه بر این، سیاست‌های مالی کابینه هاراتاکاشی، از حالت کارآمد خارج شده بود. لذا به همین دلیل، دولت وقت این کشور با افزایش سرسام آور هزینه‌ها در هنگامه وقوع مداخله سیبری، نبرد نیکولایفسک و اعزام نیروهای خود به کارافوتو روبرو شد. در همین زمان بود که برای عبور از این بحران، بانک مرکزی ژاپن با تغییر سیاست‌های پولی خود، در جهت تامین مالی حساب ویژه مخارج جنگی اضطراری، دست به انتشار اوراق قرضه دولتی زد. این اوراق که به اوراق قرضه جنگی معروف شد، دارای نرخ بهره سالانه ۵ درصد و سررسید بین یک تا هشت سال بود. در جهت بهبود وضعیت پیش‌آمده، بخش عمدهای از این اوراق قرضه به ارزش ۵۰ میلیون ین توسط خود بانک مرکزی ژاپن خریداری شد و بخش دیگری از آن نیز، با آفرهای ویژه و جذاب، توسط بیش از دو میلیون ژاپنی خریداری شد. این رویکرد کارآمد تامین مالی از طریق عرضه اوراق قرضه ملی، موجب افزایش سرزیر درآمدهای حساب ویژه مخارج جنگی اضطراری دولت ژاپن در یک بازه زمانی ۳ ساله به ارزش مجموع ۴۴۱,۲۹۸,۷۰۵ ین شد. بدین ترتیب، تفکرات، ایده‌ها، تصمیمات و ابتکارعمل‌های مقامات پولی بانک مرکزی ژاپن در طول بیش از هفت دهه جنگ و مناقشه نظامی که دولت این کشور را به طور مستقیم و غیرمستقیم درگیر کرده بود، شرایطی را به وجود آورد که چه اقتصاد امروز ژاپن و چه اقتصاد سایر کشورهای جهان بتوانند با الگوبرداری از چنین ابزارهای و اقدامات هوشمندانه و موثری، آمادگی مالی و اقتصادی خود برای رویارویی با مناقشات نظامی و درگیری‌های منطقه‌ای را ارتقا دهند.

منابع:

1. https://www.britannica.com/money/economy-of-Japan
2. https://encyclopedia.۱۹۱۴-۱۹۱۸-online.net/article/war-finance-japan/
3. https://encyclopedia.۱۹۱۴-۱۹۱۸-online.net/article/wartime-and-post-war-economies-japan/
4. https://www.elibrary.imf.org/display/book/۹۷۸۱۵۱۳۵۱۱۷۹۵/ch۰۰۷.xml
5. https://slideplayer.com/slide/۸۰۰۶۶۳۵/
6. https://digitalcommons.liberty.edu/context/research_symp/article/۲۰۵۹/type/native/viewcontent
7. https://olemiss.edu/courses/pol۳۳۷/japanhis.ppt