امیرحسین موسوی- پژوهشگر اقتصادی: نظام پولی و ارزی هر کشوری، به ویژه در شرایط پیچیده ژئوپلیتیک و اقتصادی، همواره در معرض شوک‌ها و نوسانات گوناگون قرار دارد. در سال ۱۴۰۳، اقتصاد ایران با رخدادهای متعددی در عرصه داخلی و بین‌المللی روبه‌رو شد که طیف گسترده‌ای از مسائل امنیتی، سیاسی و اقتصادی را در بر می‌گرفت. این حوادث آثار چشمگیری بر متغیرهای کلان اقتصادی و به ویژه بر بازار ارز گذاشت و منجر به شکل‌گیری دوره‌ای از التهابات ارزی شد. در ادامه ضمن مرور مهم‌ترین رخدادهای سال‌جاری، به بررسی تأثیرات این رخدادها بر بازار ارز و سیاست‌های پولی و ارزی بانک مرکزی خواهیم پرداخت. همچنین، فرازونشیب‌های این نهاد در مدیریت بازار ارز، چالش‌های پیش‌رو و اقدامات شاخصی که در این مسیر انجام شد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
طوفان شوک‌های برون‌زا در سال ۱۴۰۳
در ماه‌های ابتدایی سال ۱۴۰۳، حمله تروریستی رژیم صهیونیستی به کنسولگری ایران در سوریه، تکانه‌ای امنیتی و سیاسی در سطح منطقه ایجاد کرد. با انتشار خبر این حمله، شاخص‌های ریسک سیاسی در منطقه بالا رفت و انتظارات تورمی و نااطمینانی در بازارهای داخلی شدت گرفت. نتیجه آن، افزایش تقاضا برای ارز در بازار ایران با هدف حفظ دارایی‌ها و پیشگیری از کاهش ارزش پول ملی بود.
چندی پس از حمله به کنسولگری، ایران نیز با انجام حملات موشکی و پهپادی به مواضع رژیم صهیونیستی، پاسخ سختی به این اقدام تروریستی داد. انتشار خبر این حملات بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های منطقه‌ای و جهانی داشت. این رخداد منجر به تشدید نگرانی‌ها در خصوص گسترش دامنه تنش و ورود آن به فاز جنگ‌های نیابتی گسترده‌تر شد. در چنین فضایی، جریان سرمایه‌گذاری خارجی با احتیاط بیشتری مواجه شد و برخی فعالان اقتصادی، ارزهای خارجی را به عنوان سپر حفاظتی در برابر نااطمینانی‌های ژئوپلیتیک انتخاب کردند. به تدریج، حجم تقاضا در بازار داخلی ارز بالا رفت و التهابات قیمتی ادامه یافت.
یکی از تلخ‌ترین رخدادهای سیاسی سال ۱۴۰۳، سانحه سقوط بالگرد حامل رئیس‌جمهور و همراهان ارشد بود که منجر به شهادت ایشان شد. این حادثه نه تنها خلأیی ناگهانی در رأس هرم اجرایی کشور ایجاد کرد، بلکه شوک روانی بزرگی را بر جامعه و بازارها وارد ساخت. تا تثبیت نسبی اوضاع سیاسی، بازارهای مالی از جمله بازار ارز روند افزایشی در قیمت‌ها را تجربه کردند. تشدید احساس ناامنی سیاسی و نگرانی‌های ناشی از آینده دولت سبب شد تا انتظارات تورمی پُررنگ‌تر شود و بخش قابل‌توجهی از نقدینگی به سمت بازار ارز سرازیر شود. در ادامه فضای پُرالتهاب سیاسی، ترور اسماعیل هنیه، ریسک نظامی در منطقه را افزایش داد. واکنش سریع مقامات امنیتی و سیاسی ایران، سبب شد فضای روانی به‌آرامی مدیریت شود، اما همزمان با این ترور، شاهد فشار بیشتر بر بازار ارز بودیم، زیرا نگرانی‌های جدیدی از بابت وقوع ناآرامی‌های گسترده‌تر در سطح منطقه پدید آمد.
نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نیز انتظارات تورمی کارگزاران اقتصادی را تشدید کرد. از سوی دیگر، سوریه نیز در این ایام همچنان کانون ناآرامی بود و همین امر سطح تحولات منطقه را تشدید کرد. همچنین در میانه التهاب‌های سیاسی و امنیتی منطقه، سید حسن نصرالله نیز به شهادت رسید. در میانه تمامی این رویدادها، انتشار برخی اخبار ضدونقیض پیرامون وضعیت آتی اقتصاد ایران، روند مذاکرات احتمالی و تحولات ارزی باعث شد تا فضای روانی جامعه بیش از پیش ملتهب شود.
نقش مهم انتظارات تورمی
مهم‌ترین نتیجهای که از ترکیب رخدادهای امنیتی و سیاسی فوق حاصل شد، افزایش شدید انتظارات تورمی در بازار داخلی بود. طی سال ۱۴۰۳، کشور می‌توانست بخشی از سرمایه‌گذاران خارجی را به صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، گردشگری و فناوری‌های نوین جذب کند، اما افزایش تنش‌های منطقه‌ای و فضای پُرابهام سیاسی سبب شد تا بسیاری از سرمایه‌گذاران خارجی به حالت انتظار درآیند و یا سرمایه‌گذاری خود را به تعویق اندازند. در نتیجه جریان ارزی کشور و تراز پرداخت‌ها تحت تاثیر این حوادث قرار گرفت که خارج از اختیار سیاست‌گذار ارزی بوده است. با شکل‌گیری انتظارات منفی، حاشیه سود قابل‌توجهی در بازار غیررسمی ارز پدید آمد، واسطه‌گران و سفته‌بازان در چنین فضایی فرصت را غنیمت شمرده و به افزایش التهاب بازار دامن زدند. برخی سوداگران با خرید و نگهداری ارز در مقاطع کوتاه‌مدت، سعی در کسب سود از روند صعودی نرخ‌ها داشتند. این وضعیت، عاملی مضاعف در جهت نوسان شدیدتر قیمت ارز بود و کنترل بانک مرکزی بر بازار را دشوارتر کرد.
فرازونشیب‌های بانک مرکزی در مدیریت بازار ارز
بانک مرکزی ایران در سال ۱۴۰۳ با مجموعه‌ای از چالش‌های درهم‌تنیده روبه‌رو بود. افزایش سطح ریسک سیاسی در منطقه، حملات نظامی متقابل و ترور چهره‌های سیاسی، فضای بی‌اعتمادی و انتظارات منفی را تشدید کرد، اما با وجود تمامی مشکلات، بانک مرکزی با اتخاذ مجموعه‌ای از سیاست‌ها تلاش کرد تا التهابات ارزی را کنترل کند:
- تنوع‌بخشی به روش‌های تأمین ارز: مذاکره با کشورهای همسایه برای تسهیل پیمان‌های پولی دوجانبه، استفاده از ارزهای ملی و ابزارهای مالی جدید، بخشی از تلاش‌ها برای کاهش سهم دلار از مبادلات بود.
- طراحی بازار ارز تجاری: بانک مرکزی با طراحی بازار ارز تجاری تلاش کرد تا زمینه کاهش رانت ارزی و ایجاد یک مکانیزم کشف قیمت ارز را ایجاد کند.
- تقویت سیاست‌های انضباط پولی: از طریق ایفای نقش فعال در بازار پول ، بانک مرکزی در صدد بود تا رشد نقدینگی را کنترل کند و در بازار ارز فضای سفته‌بازی را کاهش دهد.
تحولات بخش حقیقی اثرگذار بر بازار ارز
برای درک بهتر تحولات بازار ارز در سال ۱۴۰۳، باید دو مؤلفه عرضه و تقاضا را به صورت مجزا تحلیل کرد. در طرف عرضه، با وجود تلاش‌های طرف غربی برای اعمال محدودیت‌های تحریمی بیشتر، موفق به کاهش چشمگیر صادرات نفتی نشد و در مقاطعی با رشد درآمدهای نفتی نیز مواجه بوده‌ایم. همچنین با تلاش دولت برای توسعه صادرات غیرنفتی، تلاش شد تا سمت عرضه ارز تقویت شود. یکی از نکات مهم که باید در نظر گرفت این است که در فضای تنش و عدم اطمینان، امکان جذب سرمایه مستقیم خارجی بسیار محدود است و به این کانال تقویت عرضه ارز باید توجه شود. در سمت تقاضای ارز، نیاز واردکنندگان به ارز برای مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای بالاست، اما محدودیت‌های تبدیل ریال به ارز خارجی و دشواری انتقال ارز، هزینه‌های مبادلات را افزایش می‌دهد و گاه این تقاضا را به بازار آزاد می‌کشاند.
همچنین، بخشی از افرادی که نگران کاهش ارزش پول ملی هستند، برای حفظ قدرت خرید به بازار ارز و سایر بازارهای موازی وارد می‌شوند. در مقطع کنونی نیز، قدرت فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی انتظارات عمومی بسیار بالاست و در سال ۱۴۰۳، رویدادهای بزرگ و شوک‌های سیاسی-امنیتی متعدد، بستری مناسب برای سوءاستفاده اخبار جعلی و شایعات فراهم آورد.
ایستادگی مقام پولی در مقابل شوک‌های برون‌زای ۱۴۰۳
حوادث سال ۱۴۰۳، یک بار دیگر نشان داد که بازار ارز در ایران تا چه میزانی تحت تأثیر همزمان شوک‌های داخلی و خارجی است. در حالی که تورم مستمر و بالا، محدودیت‌های تحریمی، وابستگی بالا به درآمدهای نفتی و ساختار نامتوازن بودجه در سال‌های اخیر فضای نااطمینانی را همواره برقرار نگه داشته، سلسله رخدادهای سیاسی و امنیتی این نااطمینانی را مضاعف کرد و زمینه‌ساز نوسانات قیمتی در بازار ارز شد. بانک مرکزی در این میان، اگرچه با اتخاذ تدابیر انضباط پولی و بازارسازی در بازار ارز توانست از حبابی‌شدن بیش از حد قیمت ارز جلوگیری کند، اما همچنان نقش شوک‌های برون‌زا در بازار ارز را نمی‌توان انکار کرد.
نظر شما