امیرحسین موسوی- پژوهشگر اقتصادی: مدیریت نرخ تورم بدون شناخت عوامل موثر بر آن از جمله نحوه شکل‌گیری تورم مورد انتظار امکان‌پذیر نیست. تورم از معضلات اقتصاد ایران در دهه‌های گذشته بوده و آمار و ارقام مربوط به تورم، حکایت از مزمن بودن تورم دارد و علاوه بر نرخ‌های بالای تورم، نوسانات تورمی نیز طی چند دهه گذشته به کرات مشاهده شده است. رشد بالای نقدینگی در دهه ۹۰، شوک‌های متعدد برون‌زای عمدتا سیاسی و تشدید ناترازی در بخش‌های مختلف اقتصادی اعم از حوزه انرژی، صندوق‌های بازنشستگی و نظام بانکی، علاوه بر نقش‌آفرینی در تداوم روند تورم‌های بالا، سطح انتظارات تورمی را در اقتصاد ایران تشدید کرد که همین امر ریسک سرمایه‌گذاری را افزایش داده و منجر به تضعیف تولید می‌‎شود. در سه سال گذشته، با مهار عوامل موثر بر تورم و به طور خاص مهار رشد نقدینگی و ثبات ارزی، نرخ تورم روندی نزولی را تجربه کرده است. مهار رشد نقدینگی به همراه ثبات ارزی، دو عامل اصلی تحقق این روند به ویژه در طی یکسال گذشته در کنترل نرخ تورم تولیدکننده و مصرف‌کننده بوده است. همچنین با ثبات شاخص‌های اقتصاد کلان و بازگشت متغیرهایی همچون رشد نقدینگی و پایه پولی به مقادیر بلندمدت خود، سطح انتظارات تورمی جامعه نیز تعدیل شد.

تحولات رشد پول را به عنوان شاخصی از انتظارات تورمی می‌توان در نظر گرفت. بالاترین همبستگی با تورم در کوتاه‌مدت را رشد پول در میان کل‌های پولی داراست و طبق گزارش‌های بانک مرکزی، این شاخص از ۴۲.۸ درصد در سال ۱۴۰۰ به ۶۵.۲ درصد در سال ۱۴۰۲رسید و با اقدامات سیاست‌گذار پولی، این متغیر در سال ۱۴۰۲ به ۱۷.۵ درصد کاهش یافت که این مقدار حتی پایین‌تر از نرخ ۱۹.۴ درصدی پیش از اعمال تحریم‌ها است که نشان از کاهش انتظارات تورمی و آرامش حاکم بر بازارها است.

نقش انتظارات تورمی

دلایل اصلی تورم را می‌توان به سه دسته عمده تقسیم کرد. فشار تقاضا، فشار هزینه و انتظارات تورمی. همانطور که از نام آنها مشخص است، تورم فشار تقاضا ناشی از تحولات در سمت تقاضا در اقتصاد است. تورم از ناحیه فشار هزینه با تاثیر هزینه‌های ورودی بالاتر در طرف عرضه اقتصاد است. تورم از سمت انتظارات تورمی نیز به معنای آن است که خانوارها و کسب و کارها چه تصوری نسبت به تغییرات قیمت در آینده خواهند داشت و این تصور قیمت‌های واقعی را در آینده تحت تاثیر قرار می‌دهد.

انتظارات تورمی باوری است که خانوارها و بنگاه‌ها در مورد افزایش قیمت در آینده دارند. انتظارات در مورد افزایش قیمت در آینده می‌تواند بر تصمیمات اقتصادی فعلی افراد تأثیر بگذارد که می‌تواند بر نتایج واقعی تورم اثرگذار باشد. به عنوان مثال، اگر شرکت‌ها انتظار داشته باشند تورم آتی بالاتر باشد و بر اساس این باورها عمل کنند، ممکن است قیمت کالاها و خدمات خود را با سرعت بیشتری افزایش دهند. به طور مشابه، اگر کارگران انتظار داشته باشند تورم آتی بالاتر باشد، ممکن است برای جبران کاهش قدرت خرید خود، دستمزد بیشتری را طلب کنند. این رفتارها که روانشناسی تورم نامیده می‌شود، می‌تواند به نرخ بالاتر تورم واقعی کمک کند به طوری که انتظارات در مورد تورم به خودی خود تحقق می‌بخشد.

با توجه به اینکه انتظارات تورمی می‌تواند بر قیمت واقعی و تعیین دستمزد تأثیر بگذارد، میزان "تثبیت" انتظارات تورمی پیامدهایی بر آثار تورم آتی دارد. به عنوان مثال، اگر خانوارها و بنگاه‌ها انتظار داشته باشند که تورم در مقطعی در آینده به هدف تورمی بانک مرکزی بازگردد، صرفنظر از اینکه تورم فعلی چقدر است، انتظارات آنها را به عنوان لنگر به هدف تورمی متصل می‌کند. زمانی که انتظارات تثبیت می‌شود، دوره تورم بالاتر، احتمالاً ناشی از یک رویداد فشار هزینه، باعث نمی‌شود خانوارها و شرکت‌ها رفتار خود را تغییر دهند و در نتیجه، تورم در نهایت به هدف خود باز خواهد گشت. اما اگر روان‌شناسی تورم خانوارها و بنگاه‌ها تغییر کند و انتظارات تورمی از هدف تورمی بانک مرکزی دور شود، دوره‌ با تورم بالاتر تداوم می‌یابد، زیرا خانوارها و بنگاه‌ها انتظار خواهند داشت که تورم در این دوره بالاتر باشد و آینده و رفتار خود را بر اساس آن تنظیم می‌کنند. در نتیجه، مدیریت تورم برای بانک مرکزی اگر انتظارات تورمی باثبات باشد، تسهیل می‌شود.

در حالی که انتظارات تورمی تأثیر مهمی بر نتایج واقعی تورم دارند، به طور مستقیم قابل مشاهده نیستند. در عوض، سیاست‌گذارانی مانند بانک مرکزی باید بر معیارهای تورم مورد انتظار که بر اساس نظرسنجی‌ها (که در آن از مردم نظرات‌شان در مورد چشم‌انداز تورم مستقیماً پرسیده می‌شود) یا دارایی‌های مالی مانند اسناد خزانه دولتی (که در آن قیمت دارایی منعکس‌کننده مفروضات انجام شده است) تکیه کنند.

عوامل مؤثر بر انتظارات تورمی

عوامل مختلفی می توانند انتظارات تورمی را از جمله سیاست‌های اقتصادی، شرایط بازار و شوک‌های خارجی تحت تاثیر قرار می‌دهند. درک این عوامل و تاثیر آنها بر انتظارات تورمی برای سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران برای تصمیم‌گیری آگاهانه بسیار مهم است .یکی از عوامل مهمی که بر انتظارات تورمی تأثیر می‌گذارد، سیاست پولی است. بانک‌های مرکزی قدرت کنترل عرضه پول و نرخ‌های بهره را دارند که می‌تواند بر نرخ تورم تأثیر بگذارد. زمانی که بانک مرکزی نرخ بهره را افزایش می‌دهد، وام گرفتن را گران‌تر می‌کند که می‌تواند هزینه‌ها و تورم را کاهش دهد. بنابراین، اقدامات و اظهارات بانک مرکزی می‌تواند انتظارات تورمی را به میزان قابل توجهی تحت تاثیر قرار دهد .

عامل دیگری که می‌تواند انتظارات تورمی را تحت تاثیر قرار دهد، سیاست مالی است. مخارج دولت و سیاست‌های مالیاتی می‌تواند بر نرخ تورم تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، اگر دولت هزینه‌های جاری خود را افزایش دهد و همزمان مالیات‌ها را کاهش دهد، می‌تواند رشد اقتصادی را تحریک کند، اما تورم را به طور بالقوه افزایش دهد. در نتیجه سیاست‌های مالی دولت نیز بر انتظارات تورمی اثرگذار است .

شرایط بازار، متغیرهای برون‌زا و شوک‌های خارجی نیز می‌تواند بر انتظارات تورمی تاثیر بگذارد. به عنوان مثال، تغییرات در قیمت نفت می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر نرخ تورم داشته باشد. به طور مشابه، تنش‌های ژئوپلتیکی، بلایای طبیعی و بیماری‌های همه‌گیر نیز می‌توانند بر انتظارات تورمی تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، همه‌گیری کرونا منجر به اختلالات قابل توجهی در زنجیره تامین جهانی شد که باعث افزایش قیمت کالاها و خدمات در سطح جهانی شد.

به طور خلاصه، عوامل مختلفی می‌توانند بر انتظارات تورمی تأثیر بگذارند، از جمله سیاست پولی، سیاست مالی، شرایط بازار و شوک‌های خارجی. درک این عوامل و تاثیر آنها بر انتظارات تورمی برای سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران برای تصمیم‌گیری آگاهانه ضروری است.