یکی از مسائل مهمی که در صنعت بانکی و مالی جهان، همواره مورد توجه و اهتمام حاکمیت اقتصادی کشورها بوده است، اخذ رویکرد تخصص‌محور نسبت به بخش بانکداری است. این امر از آن جهت حائز اهمیت محسوب می‌شود که ایجاد و توسعه بانک‌های تخصصی در ۵۰ سال اخیر در جهان موجب شده که صنعت مالی - بانکی، به سوی ارتقای سازماندهی و اتخاذ مکانیزم‌های پویا و بهینه در تصمیمسازی‌ها و پیاده‌سازی برنامه‌های مدون اختصاصی در بخش‌های مختلف سه بازوی تشکیل‌دهنده تولید ناخالص داخلی، یعنی صنعت، کشاورزی و خدمات، حرکت کند. مبتنی بر این مهم، بر آن شدیم که در این نوشتار، به معرفی ماهیت و کارکردهای بانکداری تخصصی در جهان بپردازیم.

مفهوم بانکداری تخصصی

بانکداری تخصصی، به رویکردی در این حوزه اطلاق میشود که در آن، نهادها و موسسات مالی، عملیات بانکی خود را طبق یک اساسنامه تاسیس منحصر به فرد، به نوع ویژه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی تخصصی و متمرکز بر موضوعی خاص در حوزه‌های صنعت، کشاورزی و خدمات، اختصاص می‌دهند. اساساً بانک‌های تخصصی به سبب رویه عملکردی و شاکله بنیادین خود، به سپرده‌های عمومی مردم متکی نیستند. همچنین روند ارائه تسهیلات و نرخ سود در این نوع از بانکداری، با بانک‌های استاندارد و عمومی متفاوت است. به گفته متخصصان صنعت مالی و بانکی، علت اتخاذ چنین رویکردی توسط نظام‌های اقتصادی در جهان و حرکت به سوی تاسیس بانک‌های تخصصی، ارتقای توان پاسخگویی صنعت بانکداری به الزامات، تقاضاها و نیازهای متنوع و مختلف شهروندان بوده است.

کارکردها و وظایف بانک‌های تخصصی در جهان

- پشتیبانی مستمر و حمایت پایدار از کل نظام مالی یک کشور به سبب ارائه طیف وسیعی از خدمات ویژه و تخصصی به عموم مردم

- تامین مالی فعالیت‌های تخصصی اقتصادی در حوزه‌های صنعت، کشاورزی و خدمات در سطح کلان

- تامین مالی و اعتبارزایی ویژه برای کسب‌وکارهای نوپا، مشاغل کوچک و استارتاپ‌ها در بخش‌های اختصاصی

- تامین مالی و حمایت مادی از طرح‌های نوآورانه و فناورانه در حوزه‌های صنعت، کشاورزی و خدمات

- کمک به توسعه مالی شرکت‌های متوسط و بزرگ در جهت پیشبرد اهداف ملی در حوزه‌های تخصصی

- تامین مالی مشاغل و کسب وکارهای مرتبط با اقشار کمدرآمد، ضعیف، فقیر و آسیب‌پذیر

- تامین مالی و اعتبارزایی طرح‌های توسعه روستایی با تمرکز بر نیازمندی‌های تخصصی شهروندان

- توسعه فراگیر خدمات مالی ارزی و سرمایه‌گذاری در بازارهای بین‌المللی با تمرکز بر حیطه تخصصی مشاغل و کسب وکارها

ویژگی‌های منحصربه‌فرد بانک‌های تخصصی

- هیچ بانک تخصصی مانند بانک‌های تجاری، به منابع مالی ناشی از سپرده‌گذاری شهروندان متکی نیست، بلکه منابع مالی آن از طریق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و انتشار اوراق قرضه، تامین می‌شود.

- بانکداری تخصصی، یک عاملیت مالی خصوصی تحت نظارت نهاد بالادست دولتی و دارای رسالت ایجاد پویایی در فعالیت‌های اختصاصی در حیطه‌های اجتماعی و اقتصادی با نگاهی تخصص‌محور و چشم‌انداز توسعه‌ای محسوب می‌شود.

- بانک‌های تخصصی اجازه ندارند که در حیطه‌ای به غیر از مفاد تخصصی ذکر شده در اساسنامه تاسیس، فعالیت اقتصادی و یا سرمایه‌گذاری داشته باشند.

- بانک‌های تخصصی، تسهیلات مالی بهینه‌تری نسبت به بانک‌های عمومی و استاندارد از لحاظ حجم وام، نرخ سود، مدت زمان بازپرداخت تسهیلات و نحوه تعامل با مشتریان در هنگام ایجاد تاخیر در بازپرداخت‌ها و نکول وام‌ها، ارائه می‌دهند.

انواع بانک‌ها مبتنی بر بنیان بانکداری تخصصی

در نظام مالی جهان، انواع مختلفی از بانک‌های تخصصی وجود دارد که هر کدام از آنها خدمات مالی را مطابق با نیاز بازار هدف خود ارائه می‌دهند:

*بانک‌های تجاری یا شرکتی

رایج‌ترین نوع بانک‌های تخصصی در جهان، بانک‌های تجاری هستند که با تمرکز بر موضوع اختصاصی فعالیت خود، خدمات مختلفی از جمله پذیرش سپرده‌های حقوقی، تخصیص تسهیلات و مشاوره‌های مالی و سرمایه‌گذاری را برای مشتریان تجاری، از صاحبان مشاغل کوچک گرفته تا شرکت‌های بزرگ، انجام می‌دهند.

*بانک‌های تعاون (تعاونی)

بانک‌های تعاون، نوعی از بانکداری تخصصی به ویژه در کشورهای در حال توسعه و کمتر پیشرفته محسوب می‌شود که ماهیت آن، در قالب سهام عام و تحت مالکیت کامل مشتریان خود شکل می‌گیرد و به ارائه خدمات مختلف بانکی با تمرکز بر حیطه‌های اختصاصی می‌پردازد. این نوع از بانک‌های تخصصی معمولاً در مناطق روستایی و فقیر و در جهت کمک به کشاورزان، دامداران و صاحبان مشاغل کوچک در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته، فعالیت می‌کنند.

*بانک‌های توسعه ملی

این نوع از بانک‌های تخصصی در کشورها، عموماً توسط دولت‌ها و در راستای تامین مالی بلندمدت بخش‌های صنعتی، کشاورزی و خدماتی، در جهت ایجاد تحول و توسعه پایدار ملی، ایجاد شده‌اند.

*بانک‌های توسعه روستایی

اساسا این نوع از بانکداری تخصصی در جهان، برای ارائه خدمات مالی فراگیر و متنوع به جوامع و مناطق روستایی به ویژه مناطق روستایی کمتر توسعه‌یافته ایجاد شده و تامین مالی آنها عموما توسط بانک‌های تجاری، بانک‌های تعاونی و منابع دولتی، صورت می‌پذیرد.

*بانک‌های سرمایه‌گذاری

در این نوع از بانکداری تخصص‌محور، تمرکز بر ارائه خدمات اختصاصی در حوزه سرمایه‌گذاری، تسهیل تراکنش‌های مالی ویژه، پذیره‌نویسی تخصصی و کمک به ادغام و ادامه فعالیت شرکت‌ها و نهادهای مالی (M&A) است. مشتریان این نوع از بانک‌های تخصصی، عموماً شرکت‌های بزرگ، موسسات مالی، صندوق‌های بازنشستگی، دولت‌ها و صندوق‌های تامینی هستند. مورگان استنلی و گلدمن ساکس، دو مورد از بزرگترین بانک‌های سرمایه‌گذاری در جهان محسوب می‌شوند.

*بانک‌های خارجی

بیشتر این نوع از بانک‌های تخصصی، نهادها و موسسات مالی بین@المللی هستند که به مشتریان خارج از جغرافیای کشورها، خدمات تخصصی مالی ارائه می‌دهند.

برخی از نمونه‌های موفق پیاده‌سازی بانکداری تخصصی در جهان

-صنعت بانکداری تخصصی هندوستان

صنعت مالی و بانکی هندوستان، یکی از کشورهای پیشگام در عرصه تخصصی‌سازی فعالیت‌های بانکی و مالی در جهان محسوب میشود. در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی و ابتدای دهه ۱۹۷۰ و به سبب عمیق شدن رکود تورمی و افزایش غیرقابل مهار نرخ بیکاری روزافزون، در هر سه بخش صنعت، کشاورزی و خدمات، "واراگیری ونکاتا گیری"، رئیس‌جمهور وقت هند، دست به اصلاحات بنیادین ملی اقتصادی زد و با اعلام وضعیت اضطراری در کشور، از همه اقتصاددانان و خبرگان حوزه مالی درخواست کرد که برنامه‌های مدون خود را برای خروج اقتصاد هند از این وضعیت اسفبار، ارائه دهند. این رویکرد ونکاتا گیری و مشارکت همه‌جانبه متولیان امر، صنعتگران و دانشگاهیان موجب شد که در بازه زمانی ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲، اقتصاد داخلی هند به ویژه در حوزه بانکی دچار تحولات مهم و پایداری شود. با اجرای نظام بانکداری تخصصی و افتتاح بانک‌های مختلف با ماهیت و کارکردهای مجزا نسبت به یکدیگر و اخذ رویکرد تخصص محوری در صنعت مالی، در طی سه سال، اقتصاد هند رشد قابل ملاحظه در حجم تولید ناخالص داخلی، مهار نرخ تورم و نرخ بیکاری و افزایش سطح رفاه را تجربه کرد. معمولاً بانک‌های تخصصی در هند، متمرکز بر قشر ضعیف جامعه هند، جمعیت روستایی و شهری فقیر و دامداران و کشاورزان بی‌بضاعت است. به عنوان نمونه، بانک "NABARD" هند، مختص ارائه خدمات به کشاورزان بی‌زمین و بدون سرمایه است و این بانک بودجه خرید بذر، کود و ادوات و سایر ابزارهای موردنیاز این افراد را در اختیار آنها قرار می‌دهد. همچنین این بانک‌های تخصصی در هند، از کسب و کارهای نوپا در هر سه حوزه صنعت، کشاورزی و خدمات، حمایت‌های ویژه می‌کنند. نمونه رایج بانک‌های تخصصی در هند، بانک صادرات و واردات هند (EXIM Bank)، بانک توسعه صنایع کوچک هند (SIDBI)، بانک ملی توسعه کشاورزی و روستایی (NABARD)، بانک توسعه صنعتی هند (IDBI)، بانک ملی مسکن هند (NHB) و بانک ملی توسعه تعاون هند (NCDC) است.

ـ صنعت بانکداری تخصصی تایلند

در کشور تایلند، بانکداری تخصص‌محور، تحت عنوان موسسات مالی تخصصی (SFIs)، براساس یک اساسنامه خاص برای حمایت از سیاست‌های دولت در ارائه خدمات مالی به ویژه تسهیلات به افرادی که قادر به دریافت وجوه از بانک‌های تجاری نیستند، پایه‌ریزی شده است. در حال حاضر، هفت بانک تخصصی در تایلند وجود دارد که شامل بانک پس‌انداز دولتی (GSB)، بانک کشاورزی (BAAC)، بانک مسکن دولتی (GHB)، بانک صادرات و واردات تایلند (EXIM)، بانک توسعه شرکت‌های کوچک و متوسط تایلند (SME)، بانک اسلامی تایلند (iBank) و بانک تضمین اعتبار تایلندی (TCG)، است.

- صنعت بانکداری تخصصی بنگلادش

حاکمیت اقتصادی بنگلادش، به عنوان یک جغرافیای کمتر توسعه‌یافته در شرق آسیا، به دلیل توسعه صنعتی انفجاری و تصاعدی در حوزه پوشاک که مبتنی بر حجم بسیار بالای نیروی کار متخصص با دستمزد کم پدید آمد، الزام ورود پُرشتاب به بانکداری تخصصی و ایجاد و توسعه بانک‌های تخصص محور را در آغاز هزاره جدید یعنی در ابتدای سال ۲۰۰۰، در دستور کار خود قرار داد و به موفقیت‌های درخشانی در امر تخصیص و تامین مالی تخصصی صنایع و خدمات، دست یافت. امروزه، ۱۱ بانک تخصصی در بنگلادش با نام‌های بانک توسعه ملی بنگلادش، بانک مسکن کریشی بنگلادش، بانک توسعه صنعتی راجشاهی کریشی اونایان، بانک کارمسنگستان، بانک توسعه روستایی پروباشی کالایان، بانک کشاورزان پالی سانچای، بانک گرامین، بانک تامین مالی اسلامی بنگلادش، بانک سامابایا بنگلادش با مسئولیت محدود، بانک تعاونی تجاری داکا با مسئولیت محدود و بانک تعاونی توسعه زمین پروگوتی (بانک پروگوتی)، فعالیت می‌کنند.

- صنعت بانکداری تخصصی در اتحادیه اروپا

پرداختن به مسئله بانکداری تخصص‌محور در قاره سبز، پس از تاسیس اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۳، جلوه دیگری به خود گرفت. در فصل ۱۷ برنامه جامع اجرایی حوزه اقتصادی و مالی اتحادیه اروپا که در ۱۴۵ صفحه و به طور اختصاصی در باب تحولات صنعت بانکداری در این قاره، تدوین شده است، ۲۷ کشور عضو این پیمان، بر بهبود و ارتقای سطح عملکرد نظام بانکداری قاره اروپا با تمرکز بر تخصصی‌سازی کارکردهای ارائه خدمات بانکی مبتنی بر گروه‌ها، مشاغل، سطوح درآمدی و مولفه‌های دیگر، تاکید کردند. همین امر موجب شد که از اواخر دهه ۹۰ میلادی، تعداد و نوع بانک‌های تخصصی تاسیس‌شده در اروپا، افزایش قابل‌توجهی را تجربه کند. امروزه، قاره اروپا، با ۳۴ نوع بانک تخصصی و امکان ارائه خدمت اختصاصی و منحصربه‌فرد به بیش از نیم میلیارد شهروند، شرکت، نهاد و موسسه در حوزه‌های مختلف، بیشترین تنوع و پراکندگی در عملکردهای مالی در صنعت بانکداری تخصصی در جهان را داراست.

منابع:

1. Blickle, Kristian, Parlatore, Cecilia, Saunders, Anthony,” Specialization in Banking”, Workig Paper Presented in Federal Reserve Bank of New York Staff Reports, no. ۹۶۷,May ۲۰۲۱

2. https://academic.oup.com/book/۸۱۹۴/chapter-abstract/۱۵۳۷۲۴۲۱۱

3. https://agriculturistmusa.com/specialized-banks-meaning-function-advantage/

4. https://www.nobroker.in/forum/what-is-specialized-bank/

5. https://www.bot.or.th/en/our-roles/financial-institutions/sfi-supervisions.html