امیرحسن موسوی-پژوهشگر اقتصادی: سامانه بازار ارز توافقی به‌ عنوان یکی از نوآوری‌های بانک مرکزی در دوره اخیر، گامی در مسیر شفافیت، کارآمدی و کاهش ریسک در بازار ارز به شمار می‌رود. این سامانه با هدف تسهیل فرآیند مبادلات ارزی، حذف واسطه‌ها و ارتقای بهره‌وری صادرکنندگان و واردکنندگان طراحی شده که در ادامه به اختصار به جزئیات طراحی، عملکرد و پیامدهای اقتصادی این سامانه پرداخته می‌شود. با تثبیت جایگاه بازار ارز توافقی، نرخ کشف شده در این بازار می‌تواند به عنوان نرخ اصلی اقتصاد شناخته شود و به سایر بخش‌های اقتصادی (مانند بازار دارایی‌ها و کالاها) علامت‌دهی کند. این امر به بهبود پیش‌بینی‌پذیری اقتصاد و کاهش نااطمینانی‌ها منجر خواهد شد. سامانه بازار ارز توافقی نخستین پلتفرم معاملاتی رسمی ارز در ایران خواهد بود که بستری را برای صادرکنندگان و واردکنندگان فراهم می‌کند تا ارز و ریال خود را بدون دخالت واسطه‌ها و در یک محیط شفاف مبادله کنند.

به طور کلی می‌توان این سامانه را دارای ۴ ویژگی بارز دانست:

1. مکانیزم کشف نرخ ارز: نرخ ارز در این سامانه به‌ صورت توافقی و بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا کشف می‌شود. صادرکنندگان نرخ پایه‌ای را پیشنهاد و واردکنندگان سقف قیمتی خود را تعیین می‌کنند. این فرآیند علاوه بر شفافیت، امکان رقابت سالم را فراهم کرده و از تعیین دستوری نرخ‌ها جلوگیری می‌کند.
2. نقش کارگزاری بانک‌ها: برخلاف روش‌های سنتی، بانک‌ها در این سامانه نقش کارگزار دارند و مالکیت ارز صادرکننده یا واردکننده را به‌ دست نمی‌آورند. این تغییر رویکرد، نقش واسطه‌گری را کاهش داده و فرآیند معاملات را تسهیل می‌کند.
3. راستی‌آزمایی و کاهش ریسک معاملات: یکی از ویژگی‌های برجسته سامانه، فرآیند راستی‌آزمایی ارز و ریال قبل از ورود به معامله است. این مکانیزم، از صحت منابع مالی خریداران و فروشندگان اطمینان حاصل کرده و ریسک‌های مرتبط با معاملات غیرواقعی یا "خالی‌فروشی" را حذف می‌کند.
4. کاهش زمان معاملات با اعتبارسنجی کارگزاران و ایجاد الزاماتی برای سرعت انتقال ارز، سامانه به کاهش زمان انجام معاملات کمک می‌کند. کارگزارانی که در انتقال ارز تأخیر داشته باشند، با محدودیت مواجه خواهند شد که این امر به ایجاد یک فرآیند سریع و کارآمد کمک می‌کند.

بازار ارز توافقی، رکن مدیریت انتظارات

بازار ارز همواره یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی است که نوسانات آن تأثیر مستقیمی بر سایر بازارها و شاخص‌های کلان اقتصادی دارد. در این میان، بازار توافقی ارز به‌ عنوان بستری برای کشف نرخ واقعی ارز و مدیریت انتظارات در اقتصاد ایران می‌تواند ایفای نقش کند. ایده انتقال تمام معاملات واردات و صادرات کالا به این بازار، نه ‌تنها می‌تواند نرخ ارز را به واقعی‌ترین سطح ممکن نزدیک کند، بلکه به تقویت شفافیت و کاهش نقش انتظارات و نگرانی‌های روانی در بازار کمک می‌کند. به طور عمده، راه‌اندازی این سامانه ۵ مزیت را به ارمغان می‌آورد:

1. شفافیت معاملات: شفافیت در تمامی مراحل معامله، از ثبت پیشنهادها تا انجام تسویه، می‌تواند به کاهش فعالیت‌های غیرقانونی و ایجاد اعتماد در میان فعالان اقتصادی کمک کند.
2. کاهش نرخ‌های متعدد ارز: یکی از چالش‌های همیشگی بازار ارز ایران، تعدد نرخ‌ها بوده است. سامانه بازار ارز توافقی با هدف کاهش این نرخ‌ها طراحی شده و می‌تواند با کاهش شکاف بین نرخ‌های رسمی و آزاد، از ایجاد رانت‌های ارزی جلوگیری کند.
3. تقویت رقابت‌پذیری صادرکنندگان و واردکنندگان: سامانه ارز توافقی بستری برای مبادله مستقیم ارز فراهم می‌کند که می‌تواند هزینه‌های جانبی را کاهش داده و سودآوری بنگاه‌های اقتصادی را افزایش دهد.
4. ثبات بازار ارز: تمرکز بر عرضه و تقاضا و حذف دخالت‌های غیرضروری در تعیین نرخ ارز می‌تواند به کاهش نوسانات بازار کمک کرده و ثبات اقتصادی را بهبود بخشد.
5. بستر مناسب برای تک‌نرخی شدن ارز: این سامانه امکان حرکت به سمت سیاست تک‌نرخی ارز را فراهم می‌کند. با کاهش شکاف بین نرخ‌های مختلف و حذف رانت‌های موجود، شرایط برای اجرای این سیاست فراهم می‌شود.

تفاوت بازار ارز توافقی با سامانه نیما

یکی از وجوه بازار ارز توافقی، تفاوت ماهوی این بازار با سامانه نیماست. بازار ارز توافقی بستری است که نرخ ارز در آن از طریق فرآیند تجاری و مکانیزم حراج کشف می‌شود، در حالی که سامانه نیما تنها یک سامانه برای مدیریت جریان ارز است و مکانیزم کشف نرخ مبتنی بر عرضه و تقاضا در آن وجود ندارد. در بازار ارز توافقی، نرخ ارز بر اساس تعامل مستقیم صادرکنندگان و واردکنندگان و از طریق حراج مشخص می‌شود اما در سامانه نیما، نرخ‌ها از پیش تعیین شده و امکان مشارکت مستقیم فعالان اقتصادی در کشف نرخ وجود ندارد. در بازار ارز توافقی از مکانیزم جورسازی (MATCHING)استفاده می‌کند که به تطبیق بهتر عرضه و تقاضا کمک می‌کند و سامانه نیما فاقد این مکانیزم است و به همین دلیل نمی‌تواند نرخ واقعی بازار را منعکس کند.

آثار راه‌اندازی بازار ارز توافقی بر اقتصاد کلان

شفافیت و پیش‌بینی‌پذیری نرخ ارز از طریق این سامانه، به تولیدکنندگان و تجار اطمینان بیشتری برای برنامه‌ریزی اقتصادی می‌دهد. این امر به بهبود فضای کسب‌وکار و تقویت سرمایه‌گذاری منجر می‌شود. همچنین کاهش شکاف‌های قیمتی و مدیریت صحیح نرخ ارز از طریق این سامانه می‌تواند تأثیر مثبتی بر کاهش تورم داشته باشد. از سوی دیگر، با حذف واسطه‌ها و فرآیندهای زائد، هزینه مبادلات ارزی را کاهش داده و رقابت‌پذیری بنگاه‌های داخلی در بازارهای جهانی را افزایش می‌دهد. با ایجاد یک بستر رسمی و شفاف، سامانه ارز توافقی می‌تواند به جذب بیشتر ارزهای صادراتی کمک کند و از خروج ارز جلوگیری کند.

بازار ارز توافقی، ابزار کلیدی سیاست ارزی

سامانه بازار ارز توافقی، با طراحی مدرن و مکانیزم‌های شفاف، فرصتی برای تحول در بازار ارز ایران است. این سامانه می‌تواند با کاهش نرخ‌های متعدد، حذف واسطه‌ها و بهبود فرآیندهای مبادله ارز، به تقویت اقتصاد ملی کمک کند. با این‌ حال، موفقیت آن به اجرای دقیق و هماهنگی با سیاست‌های کلان ارزی و اقتصادی کشور بستگی دارد. با اجرای صحیح این بازار، می‌توان انتظار داشت که نقش ارز توافقی در هدایت اقتصاد و تنظیم انتظارات فعالان اقتصادی به ‌مرور افزایش یابد و به ابزاری کلیدی برای مدیریت بهتر بازار ارز تبدیل شود.