موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا اقدام مهمی در مسیر دیپلماسی اقتصادی است که می‌تواند برای اقتصاد کشورمان آورده بسیاری به همراه داشته باشد. این در شرایطی است که بانک مرکزی نیز در یک سال اخیر با علم به این موضوع که مبادلات تجاری با کشورهای اوراسیا چه نتایج مطلوبی می‌تواند در بر داشته باشد و چه موانع بانکی در این مسیر وجود دارد، در جهت تسهیل‌گری برای فعالان اقتصادی در حوزه تجارت با کشورهایی نظیر روسیه گام برداشته است، به گونه‌ای که در جدیدترین اقدام عملیاتی، به تازگی رئیس‌کل بانک مرکزی در سفر به روسیه و به دنبال رایزنی‌ها و عملیاتی‌سازی بسترهای پولی و بانکی، اولین ال سی شبکه بانکی در روسیه را عملیاتی کرد. اقدامی که تجار ایرانی را یک گام در مسیر بهره‌مندی از بازار روسیه و کشورهای اوراسیا، جلو برد. در این خصوص هفته‌نامه تازه‌های اقتصاد با کامبیز میرکریمی و روشنعلی یکتای قرابائی، دو عضو هیات‌مدیره اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه به گفتگو پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
رویکرد جدید در خصوص موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا و امکان تجارت کشورمان با پنج کشور بزرگ را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه دستاوردهایی برای اقتصاد ایران به همراه خواهد داشت؟
میرکریمی: بدون تردید، این موافقت‌نامه بزرگ‌ترین و مهم‌ترین موافقت‌نامه بازرگانی بود که در یک‌صد سال اخیر با یک کشور یا منطقه امضاء و اجرا کرده‌ایم. تمام کشورهای دنیا با کشورهای همسایه خود، یک نوع تجارت خاص و متفاوتی دارند. طبیعتاً می‌توانید رویکردهای اتحادیه اروپا، کشورهای آفریقایی و حتی کشورهای منطقه خودمان را در این باره ببینید. این رویکرد از کم‌رنگ کردن مرزها در گام‌های اولیه همچون تعرفه ترجیحی شروع شده و به سمت پیشرفته‌تر، یعنی تجارت آزاد و بازارچه مشترک و اتحادیه اقتصادی و در نهایت اتحادیه پولی حرکت کرده است. بنابراین این مسیری است که همه کشورها به دنبالش هستند تا مرزهایشان را کم‌رنگ، از مزایای نسبی یکدیگر استفاده و دسترسی بازارشان را وسیع‌تر کنند. وقتی با یک منطقه که پنج جمهوری بزرگ در آن حضور دارد، تبادل تجاری داشته باشیم و بتوانیم مرزهایمان را با آنها صفر کنیم، منجر به این خواهد شد که یک واحد تولیدی در کشورمان فقط برای ۸۰ میلیون نفر تولید نخواهد داشت و برای تمام کشورهایی که عضو موافقت‌نامه تجارت آزاد هستند، تولید خواهد شد. خوشبختانه این رویکرد توسط دولت به طور جدی دنبال و انجام شد، چرا که در گذشته موافقت‌نامه‌های مختلفی در چارچوب اکوتا با ترکیه یا خارج از آن با سوریه یا ازبکستان و پاکستان داشتیم که تعرفه‌های کم‌رنگی در حد ۱۰ تا ۲۰ درصد تخفیف بود که آن هم کامل اجرا نمی‌شد و لیست کالاها مورد پسند شرکت‌ها نبود. اما این موافقت‌نامه جدید، بسیار جدی است. چون در سال ۱۳۹۸ آنچه امضاء و اجرا شد، یک موافقت‌نامه ترجیحی گسترده بود که بالای ۹۰ درصد از کالاهای مورد مبادله ایران و روسیه و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا معامله شد و حتی به مرحله ۹۰ درصد تخفیف هم رسید، ولی آنچه که در چند روز گذشته امضاء شد، همان موافقت‌نامه به شکل تجارت آزاد، عملیاتی و لیست‌ها مبادله شده است، البته برای اجرا باید مصوبات پارلمان‌های کشورها را اخذ کند که به نظر می‌رسد یک روند حدوداً پنج تا شش ماهه خواهیم داشت و در نهایت سال آینده شاهد یک جهش صادراتی، همچون سال ۹۸ خواهیم بود.
یکتای قرابائی: قطعاً این فرصتی مهم برای صادرکننده بخش خصوصی است تا ارتباطات موثری داشته باشد، چرا که قبلاً ارتباطات کمتری به دلیل تحریم‌ها وجود داشت. تجاری که با این کشورها تجارت دارند منتظر چنین فرصتی بودند. به‌گونه‌ای که تجار ایرانی پشت درهای اوراسیا خیمه زده‌اند و منتظرند این موافقت‌نامه اجرایی شود تا بتوانند کارهای خود را پیش ببرند، بنابراین فرصت بسیار خوبی است. به بیان دیگر یکی از گام‌های بزرگ دیپلماسی اقتصادی ما بوده است.
دیپلماسی بانکی اخیر بانک مرکزی و اثراتش در بهبود روابط اقتصادی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ اساساً توجه به تسهیل تبادلات بانکی در بستر مناسب میان ایران و روسیه، چقدر برای یک فعال اقتصادی اهمیت دارد؟
میرکریمی: ابتدا باید توجه داشت که هدف از چنین موافقت‌نامه‌هایی چیست؟ هدف، تسهیل دسترسی به بازار کشورهای مقابل و تامین مایحتاج آن کشور است. الان در منطقه اوراسیا، کالاهای با ارزش افزوده خوبی را صادر می‌کنیم و در طرف مقابل هم نهاده‌های دامی به کشور وارد می‌کنیم. حال در کنار این موارد، قطعاً بانک و مقررات بانکی هم باید با روال تجاری تطبیق داده شود. خوشبختانه با منطقه‌ای موافقت‌نامه تجارت آزاد امضاء کرده‌ایم که روابط بانکی موجود است. هر چند این روابط وجود داشته، اما به دلایلی استفاده نشده است. از سوی دیگر، درگذشته بانک‌های روسی اعتبار با شرایط مناسب به خریداران ایرانی کالاهای روسیه نداده بودند و در نتیجه رویکرد اخیر بانک مرکزی و دیپلماسی بانکی شکل‌گرفته، خبر از خرید اعتباری در تبادلات تجاری می‌دهد. یعنی امکان استفاده از ال.سی فراهم شده است تا به کمک تجارت ایران و روسیه بیاید. آنچه که مهم است اینکه واردکننده توانسته است از روبل روسیه استفاده کند. ال.سی اخیر نشان داد که بانک مرکزی توانسته با نرخ قابل رقابت و مناسب، تامین اعتبار کند. بنابراین رویکرد اخیر دو ویژگی دارد، یکی اینکه واردات توسط روبل در حال انجام است و دوم اینکه حد اعتباری مناسبی برای بانک‌های ایرانی قائل شده تا ال.سی راه‌اندازی شود.
در صحبت‌ها به موضوع ال.سی اشاره شد. اخیراً در جریان سفر آقای فرزین به مسکو و به دنبال رایزنی‌ها و عملیاتی‌سازی بسترهای پولی و بانکی، اولین ال.سی شبکه بانکی ایران در خارج از کشور نیز گشایش یافت. به نظر شما این اقدام چقدر در کاهش هزینه مبادله برای تجار و کاهش ریسک تجاری موثر است؟
یکتای قرابائی: به نظرم ابتدا باید در نظر داشت که انتخاب آقای فرزین برای ریاست بانک مرکزی، گزینه بسیار خوبی برای تبادلات تجاری با روسیه و در کل اوراسیا بود. چون ایشان قبل از اینکه وارد بانک مرکزی شوند، در بانک ملی مدیرعامل بودند و کل چالش‌هایی که ما در تجارت با روسیه داشتیم را از نزدیک دیده‌اند. به طوری که میر بیزنس بانک یکی از پایگاه‌های بانک ملی در روسیه بوده است. بنابراین قطعا همه مسائل و چالش‌ها دیده شده است و با کمک تیم اجرایی بانک مرکزی در حال رفع و تسهیل است. در نتیجه همین اقدام باعث شد تا گام بعدی بانک مرکزی به سمت ال.سی باشد. ال.سی یکی از تضمین‌های تجاری جهانی است که ما چندین سال است به دلیل تحریم‌ها از آن غافل هستیم. بنابراین این اقدام موثری بوده و تجار ایرانی را از چالش اتوبان یک طرفه به سمت روسیه خارج کرده است. به بیان دیگر پیش از این، صادرکننده ایرانی باید کالا را ارسال و بعدا پول را دریافت می‌کرد و بالعکس، در نتیجه در این فضا، شرکت‌های تراستی بسیار رشد کردند. در نتیجه یک هزینه اضافی به دوش تجار تحمیل می‌شد. اما حالا ال.سی داریم که بسیار خوب است و ظرفیت خیلی خوبی در اختیار تجار قرار می‌گیرد. به خصوص بخش خصوصی که از این بابت نگران بود. اما بازگشایی ال.سی با همراهی بانک سپه، برای تجار ایرانی بسیار امیدوارکننده است.
میرکریمی: در سال‌های اخیر در حوزه تجارت ایران و روسیه با ناترازی مواجه بوده‌ایم. به بیان دیگر در گذشته وقتی یک واردکننده قصد داشت برای کالای ثبت سفارش شده از مقصد روسیه به ایران از طریق سامانه نیما تامین ارز کند، باید ارز خود را به درهم در امارات و یا یوان در چین دریافت می‌کرد، چون اینها مبادی صادراتی و ارز موجود بودند. از سوی دیگر، از گذشته تا به امروز، صادرکننده ایرانی هم که کالا به روسیه صادر می‌کند، روبل صادراتی را به دلیل دو نرخی بودن، به شبکه بانکی ایران برنگردانده است و این در شرایطی است که در روسیه هم ارز به نوعی دو نرخی است. همچنین یک چالشی در گذشته داشتیم که در حال رفع شدن است، به گونه‌ای که با تجارت آزاد، تعرفه‌ها به صفر می‌رسد و انگیزه کم‌اظهاری از بین می‌رود و شفافیت بیشتری در تجارت شکل می‌گیرد. در مجموع معتقدم در این شرایط، اگر به سمت ارز تک نرخی برویم که اولویت بانک مرکزی هم هست، نتایج مثبتی حاصل خواهد شد. همچنین پیشنهاد می‌کنم قوانین روبل را از سایر قوانین بانکی جدا کنیم، به دلیل اینکه رابطه بانکی موجود است و با روسیه و اوراسیا ترتیبات تجاری خاص داریم. البته به نظرم بانک مرکزی با حضور آقای فرزین به این مسائل توجه دارد و امیدواریم مقررات دست و پاگیری که در بخش‌های دیگری از بازار ارز در رابطه به روسیه وجود دارد، استثنا و برطرف شود تا نتایج مثبتی حاصل شود. به گونه‌ای که هم صادرکننده بتواند آزادانه روبل را با نرخ مناسب به فروش برساند و هم روبل به راحتی در اختیار واردکنندگان قرار بگیرد. بنابراین این چالش‌ها باید تحت رصد سیاست‌گذار ارزی قرار گیرد و برای حل آن برنامه‌ریزی شود.
یکی از اقدامات مهم بانک مرکزی در دوره جدید، توجه به دلارزدایی در مبادلات تجاری و ارزی است. حال به نظر شما، توسعه روابط بانکی ایران و روسیه و بهره‌مندی از ارز روبل به جای دلار، چقدر در تسهیل مراودات مالی تجار ایران و روسیه موثر است و چه آثاری به دنبال دارد؟
یکتای قرابائی: همواره استفاده از ارزهای غیر از دو کشور طرف تجارت، هزینه‌هایی را به دنبال داشته است. ولی بنده به شخصه از دو سال گذشته در تجارت با روسیه، با روبل کار می‌کنم و نتایج مثبتی به همراه داشته است، هر چند در تجارت با روسیه دچار یک نوع ناترازی در ارز چند نرخی هستیم که امیدوارم این مسئله حل شود. اما نکته مهم این است که روبل در همه پنج کشور اوراسیا مورد استفاده و جاری است. قطعا اگر مکانیزم مورد نظر بانک مرکزی برای دلارزدایی و استفاده از روبل در تجارت ایران و روسیه تقویت شود، ناترازی بخش ارزی در این حوزه پوشش داده خواهد شد. از سوی دیگر، صادرات ما به روسیه و کشورهای اوراسیا بیشتر خواهد شد و تجار واقعی وارد میدان خواهند شد. از سوی دیگر چون کالاهای ایرانی ظرفیت صادراتی بالایی به اوراسیا را دارد، اقدام اخیر بانک مرکزی در خصوص ال.سی مشکلات صادراتی و ارزی را پوشش خواهد داد و صادرات بیشتر می‌شود. به بیان دیگر، تولیدکننده و صادرکننده ایرانی ظرفیت تولید و صادرات را دارد، اما طرف مقابل است که این موضوع را نمی‌شناسد و اینجاست که ریسک را قبول نمی‌کند، ولی با ال.سی این چالش برطرف خواهد شد و شاهد آثار افزایش صادرات به اوراسیا و به ویژه روسیه خواهیم بود.
میرکریمی: قطعا در شرایطی که استفاده از ارزهای دیگر مثل دلار و یورو برای ایران بسیار هزینه‌زاست، استفاده از ارز ملی کشورها، هزینه انتقال ارز را کاهش می‌دهد. روبل روسیه نیز تا حد زیادی قابل اتکا است و نوسانات محدودی دارد و در شوک‌های متعددی که به روسیه وارد شد، نوسانات و شوک‌های ارزی مهار شد، بنابراین یک روند منطقی دارد. در نتیجه هر کشوری که ارز آن نوسانات محدودی دارد و قابل اتکا باشد، به نظرم می‌تواند گزینه خوبی برای متنوع‌سازی سبد ارزی بانک مرکزی باشد و این مسئله به نفع شرکت واردکننده و یا صادرکننده ایرانی است، ولی در عین حال باید از ابزارهای پوشش نوسانات ارزی استفاده کرد.
به نظر شما اجرای سیاست تثبیت اقتصادی و ارزی از سوی بانک مرکزی، تا چه اندازه برای صادرکنندگان حوزه اوراسیا اهمیت داشته است؟
یکتای قرابائی: معتقدم وقتی ارز تثبیت می‌شود، برای بازرگان یک نقشه کوتاه‌مدت و بلندمدت ترسیم می‌شود. زمانی که این نقشه راه وجود نداشته باشد، خب نمی‌توانیم برای بلندمدت یا میان‌مدت، پیش‌بینی مشخصی داشته باشیم. بنابراین تثبیت اقتصادی و ارزی بسیار مهم است. یعنی الان هر کالایی را خریداری کنیم و فردا تغییرات قیمت پیدا کند، دیگر برای قراردادهای بلندمدت هیچ‌گونه پیش‌بینی نخواهیم داشت. چون نمی‌توانیم از بازار، کالای مورد نظر را تامین کنیم. ضمن اینکه به نظرم ظرفیت صادراتی کشورمان فقط در چند محصول خاصی متمرکز شده و هنوز به سمت اوراسیا نرفته است. مثلا یکی از ظرفیت‌هایی که توان صادرات به اوراسیا را داریم، ظرفیت خدمات فنی و مهندسی است و با استفاده از امکان ال.سی به راحتی می‌توانیم وارد بازار صادراتی خدمات فنی و مهندسی شویم و برای اقتصاد کشور ارزآوری داشته باشیم. هرچند به طور خلاصه اشاره می‌کنم که در این مسیر نیاز است تا سیاست‌گذاران در حوزه‌های مختلفی نسبت به رفع بروکراسی‌های دست و پاگیر اقدام کنند تا شاهد تسهیل امور تجاری ایران و روسیه باشیم. به عنوان نمونه، وقتی یک بازرگان تازه‌کار قصد دارد که با روسیه یا ارمنستان کار کند، شرایط به گونه‌ای باشد که از همین جا حساب بانکی و کارهای تضمینی انجام شود. به نظرم هنوز در این بخش جای کار داریم تا ارتباطات تسهیل شود و به سمت تسهیل‌گری بانک‌ها در تراکنش‌های مالی حرکت کنیم.
از گذشته عنوان شده که برخی بازرگانان برای انجام مبادلات خود به خاطر شرایط تحریمی مجبور می‌شوند انتقال ارز را با ریسک بسیار بالا و به اسم بازرگانان خارجی و یا دلالان بین‌المللی انجام دهند که امکان سوخت شدن کل سرمایه آنها وجود داشت. رویکرد جدید بانک مرکزی در زمینه گشایش‌های اعتباری تا چه اندازه کمک‌کننده خواهد بود؟
میرکریمی: بله، قطعا این مسائل وجود دارد. به گونه‌ای که در حال حاضر با اینکه رابطه بانکی با روسیه داریم، ولی بازهم شاهدیم که برخی خریداران کالا در روسیه یا صادرکنندگان کالای روسی به ایران، ترجیح می‌دهند ارزشان را به غیر از ایران یا روسیه دریافت کنند. خب همه این مسائل و مشکلات بر می‌گردد به مقررات و اینکه هم در ایران و هم در روسیه، ارز دو نرخی را داریم. بنابراین حتما سیاست تک نرخی ارز باید اجرا شود و بازار رسمی و غیررسمی به یکدیگر نزدیک شوند. به نظر من در خصوص حواله روبل می‌توان استثناء قائل شد و به سمت تک نرخی شدن گام برداشت. در مجموع با توجه به اینکه موافقت‌نامه تجارت آزاد امضاء شده است و به زودی اجرا می‌شود، حتما یک جهش عظیمی در تجارت و تراکنش‌های بانکی بدون واسطه رقم خواهد خورد.
در صحبت‌های خود به موضوع ظرفیت‌های صادراتی کشورمان به اوراسیا اشاره داشتید. آیا برآورد و چشم‌اندازی از میزان صادرات ایران به کشورهای اوراسیا پس از اجرایی شدن توافقنامه تجارت آزاد دارید؟
یکتای قرابائی: کشورمان ظرفیت بسیار بزرگی برای تولید و صادرات دارد. از خدمات فنی مهندسی و نانو تا حوزه کشاورزی و صنعت. همه اینها ظرفیت‌هایی است که باید دیده شود. حال باید سبد کالایی را به طور دقیق بررسی کنیم تا شاهد جهش شگفت‌انگیزی در حوزه صادرات به اوراسیا باشیم. اگر این اتفاق بیفتد اقتصادمان در بخش صادرات متحول خواهد شد، به خصوص اینکه روبل در همه کشورهای اوراسیا جاری و مورد استفاده است. همچنین باید تاکید کنم که شبکه بانکی باید از امروز فکر خود را تغییر دهد، یعنی با همین بروکراسی نباید ادامه داد و اشتباه است. مثلا در هر کدام از این کشورهای اوراسیا، در کمتر از ۲۰ دقیقه حساب بانکی افتتاح می‌شود و ما نیز باید در این زمینه‌ها تسهیل‌گری داشته باشیم تا بتوانیم از ظرفیت عظیم صادراتی و تجاری اوراسیا به صورت بهینه استفاده کنیم.
اگر بخواهید در پایان جمع‌بندی در زمینه رویکرد یک سال اخیر بانک مرکزی داشته باشید، چه نکاتی را بااهمیت می‌دانید و برای کدام بخش‌ها و چالش‌ها باید برنامه‌ریزی صورت پذیرد؟
میرکریمی: قطعا تمام سرمایه‌گذاران و تجار به دنبال پیش‌بینی‌پذیری در اقتصاد هستند، بنابراین ضرورت دارد که به سمت اجرای سیاست‌هایی حرکت شود که شاخص‌های اقتصادی را پیش‌بینی‌پذیر کند. آنچه لازم داریم، کاهش فاصله ارز نیمایی با بازار است و جو روانی باید در بازار غیررسمی کم شود تا در نهایت به سمتی حرکت شود که بتوانیم تمام دستاوردهای ویژه موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا را محقق کنیم. ما احتیاج به جهش صادرات داریم. به بیان دیگر، برای اینکه روبل داشته باشیم، باید جهش صادراتی داشته باشیم. از سوی دیگر برای اینکه جهش صادراتی داشته باشیم، حتما صفر شدن تعرفه‌های تجاری موثر خواهد بود. حتما لازم است که نرخ روبل را تعدیل کنیم و به بازار آزاد برسانیم. یقین دارم که فواید جهش صادرات به روسیه و حتی واردات از روسیه (نهاده‌های تولید)، هیچ شوکی به کشور وارد نمی‌کند و می‌تواند یک پایلوتی برای اقدام مشابه با سایر کشورهای طرف تجاری با کشورمان باشد. مسلما سیستم بانکی هم در این مسیر کمک‌کننده خواهد بود تا نتایج مثبتی برای اقتصاد و چرخه ارزی کشورمان حاصل شود.
یکتای قرابائی: معتقدم ظرفیت فعالان اقتصادی متوسط و کوچک کشورمان در حوزه اوراسیا، بسیار بالاتر از شرکت‌ها و هلدینگ‌های بزرگ است. قطعا این ظرفیت باید به سمت بازار اوراسیا حرکت داده شود. علاوه بر اینکه بانک مرکزی باید بانک‌ها را ترغیب کند تا فعالیت‌شان در این حوزه را افزایش دهند، موضوع صندوق‌ها تقریبا فراموش شده است. ما صندوق‌ها را هنوز برای این موضوع به کار نگرفتیم. یک صندوق ضمانت صادرات داریم که خیلی کم و ضعیف کار می‌کند. بنابراین در صورت استفاده از ظرفیت صندوق‌ها، بهره‌مندی از بازار اوراسیا بهتر خواهد شد. اکنون باید بانک و صندوق‌ها جلو بیایند و این بخش کوچک و متوسط را وارد میدان کنند. معقتدم این مسیر با همراهی بانک مرکزی و تقویت دیپلماسی اقتصادی، نتایج معقول‌تر و بهتری را برای چرخه اقتصادی کشورمان به همراه خواهد داشت.
نظر شما