در بخش جدید از پرونده پژوهشی "تجربه رویکردهای حکمرانی پولی در بانک‌های مرکزی جهان" به سراغ تبیین وضعیت بانک مرکزی هند، به عنوان مهم‌ترین نهاد تصمیم‌ساز در حوزه سیاست‌های پولی این کشور رفته و پس از بیان تاریخچه و شناخت سازماندهی اداری، مالی و حاکمیتی آن، مکانیزم و سازوکارهای سیاست‌گذاری پولی کلان در بانک مرکزی هند و میزان استقلال حقیقی این نهاد در طراحی و اجرای سیاست‌های پولی را بررسی می‌نماییم.

درآمدی بر تاریخچه تاسیس، اقدامات و ابتکارات نوآورانه بانک مرکزی هند

بانک مرکزی هند که در سال ۱۹۱۱ تأسیس شد، اولین بانک تجاری هند محسوب می‌شد که علاوه بر حضور پُررنگ و انحصاری فعالان اقتصادی خارجی و مدیران انگلیسی، بخشی از سازوکارهای تشکیلاتی آن تحت مالکیت هندی‌ها قرار گرفته بود. تأسیس این نهاد پولی به پیشنهاد یک اقتصاددان و محقق هندی با نام "سر سورابجی پوچخانوالا" انجام گرفت و میزان غرور و سرافرازی وی از انجام این کار به حدی بود که بانک مرکزی هند را "بانک ملت و دارایی کشور" نامید.

در طول تاریخ بیش از ۱۰۰ ساله این نهاد، بانک مرکزی هند بحران‌های زیادی را پشت سر گذاشت و با چالش‌های عدیده‌ای روبرو بوده است. به گفته صاحب‌نظران مالی و اقتصادی، مهم‌ترین نهاد پولی و بانکی هند توانسته در این سال‌ها، به ویژه از آغازه هزاره جدید تا به امروز، با موفقیت هر تهدیدی را به فرصت تجاری تبدیل کند و نسبت به همتایان خود در صنعت بانکداری، برتری محسوسی پیدا کند که برخی از این اقدامات بانکی پیشگامانه، نوآورانه و منحصر به فرد به شرح زیر است:

-ابتکار راه‌اندازی طرح سپرده ایمن پس‌انداز خانگی برای ایجاد عادات پس‌انداز/صرفه‌جویی در تمام بخش‌های جامعه از سال ۱۹۲۱

-ابتکار تاسیس یک دپارتمان انحصاری بانوان برای ارائه خدمات بانکی به مشتریان زن در سال ۱۹۲۹

-راه‌اندازی اولین صندوق امانات بانکی در جهان در سال ۱۹۳۲

-ابتکار ایجاد شخصیت حقوقی "امین تجارت بانکی" برای صاحبان سرمایه‌ها، ۱۹۶۲

در اکتبر ۱۹۶۹، بانک مرکزی هند رسما ملی شد و مالکیت ۱۰۰ درصدی و کامل آن در انقیاد و اختیار اتباع هندی قرار گفت و برای اولین بار، مدیران ارشد هندی‌الاصل، در راس تمامی جایگاه‌های نظام مدیریتی آن قرار گرفتند. در سال‌های پس از ملی شدن کامل بانک مرکزی هند، این نهاد نقش فعال فزاینده‌ای در ارتقای سطح عملکردی بخش‌های اصلی اقتصاد هند نظیر کشاورزی، معدن، صنایع مقیاس کوچک و همچنین صنایع متوسط و بزرگ ایفا کرده است. همچنین این نهاد پولی، بزرگترین مجری و ارائه‌دهنده طرح‌های خوداشتغالی برای ترویج و توسعه اشتغال در میان جوانان تحصیل کرده هندی، از ابتدا تا به امروز بوده است.

به جرات می‌توان گفت که بانک مرکزی هند، نقش بسیار ویژه، تعیین‌کننده و پُررنگی در فرآیند توسعه نهادی هند داشته و با تاسیس و ایجاد موسساتی نظیر شرکت‌های بیمه، شرکت‌های ضمانت اعتباری، واحدهای تراست، بانک توسعه صنعتی هند، بانک ملی کشاورزی و توسعه روستایی و خانه مالی هند، عامل اصلی در ترویج و توسعه زیرساخت‌های مالی این کشور محسوب می‌شود.

تبیین مکانیزم و سازوکارهای سیاست‌گذاری پولی کلان در بانک مرکزی هند

قانون اساسی بانکداری و مالی هند که در سال ۱۹۳۴ نگارش و به تصویب رسید، صراحتا فرماندار بانک مرکزی هند را به عنوان مسئول و تعیین‌کننده نهایی طراحی و اجرای سیاست‌های پولی در کشور به رسمیت می‌شناسد، اما از سال ۲۰۱۶ و با ایجاد تغییرات اساسی در این قانون و به ویژه اصلاحات بنیادین در مفاد و تبصره‌های حقوقی ناظر بر ماموریت، وظایف و عملکرد بانک مرکزی هند، روند سیاست‌گذاری پولی در هند، یک تغییر پارادایم جدی را تجربه کرد. تا قبل از سال ۲۰۱۶، رئیس بانک مرکزی هند، به تنهایی مسئول تدوین سیاست پولی در هند بود. این مقام اگرچه توسط یک کمیته فنی مشاوره داده می‌شد، اما می توانست به راحتی تمامی تصمیمات اتخاذ شده را وتو کند.

اما از سال ۲۰۱۶ به بعد، با تغییر و اصلاح قانون نظام بانکداری، بنا به پیشنهاد اورجیت پاتل، بیست و چهارمین رئیس بانک مرکزی هند، ایده راه‌اندازی کمیته سیاست پولی (MPC) در شورای حکام بانک مرکزی هند به تصویب رسید و از آن به بعد، مسئولیت کامل طراحی، تدوین و پیاده‌سازی سیاست‌های پولی هند به این کمیته محول شد. بدین ترتیب، ماده ۴۵ قانون اصلاح‌شده سال ۱۹۳۴ نظام بانکداری، به دولت و بانک مرکزی هند این اختیار را می‌دهد تا کمیته سیاست پولی را برای پیشبرد اهداف مالی و اقتصادی انتخاب نماید. همچنین این ماده، به تبیین جزئیات پیرامون کمیته سیاست پولی و چگونگی، نحوه و روند طراحی و اجرای سیاست‌های پولی می‌پردازد که به شرح زیر است:

-کمیته سیاست پولی بانک مرکزی هند ۶ عضو دارد که برای یک دوره ۴ ساله غیرقابل تمدید انتخاب می‌شوند.

-شش عضو این کمیته متشکل از سه عضو داخلی است که توسط بانک مرکزی هند منصوب شده و سه عضو دیگر آن توسط یک کمیته انتخاب خارجی، معرفی و منصوب می‌شوند.

-اعضای کمیته سیاست پولی بانک مرکزی هند عبارتند از رئیس بانک مرکزی هند/ معاون فرماندار بانک مرکزی و مسئول سیاست پولی/ یکی از مدیران ارشد بانک مرکزی به انتخاب اعضای هیات مدیره و شورای حکام این نهاد/ سه نفر کارشناس و متخصص هندی خُبره در حوزه مالی و بانکی که به انتخاب کمیته جستجوی خارجی بانک مرکزی هند متشکل از فرماندار این نهاد، دبیر معاونت اقتصادی بانک مرکزی و دبیر کابینه پولی، به شورای حکام بانک مرکزی هند پیشنهاد شده و در صورت ئایید، به عضویت کمیته سیاست پولی در می‌آیند.

-کمیته سیاست پولی بانک مرکزی هند موظف است حداقل چهار بار در سال تشکیل جلسه دهد و برای هر جلسه حد نصاب ۴ عضو لازم است.

-هر یک از اعضای این کمیته دارای یک رای است و در صورت تساوی آراء، رای و نظر فرماندار بانک مرکزی هند تعیین‌کننده خواهد بود.

-ماموریت کمیته سیاست پولی بانک مرکزی هند حول محور سه موضوع اصلی یعنی تضمین ثبات قیمتی، تعیین هدف‌گذاری رشد و طراحی، اجرا و نظارت بر سازوکار هدف‌گذاری تورمی انعطاف۲پذیر (FIT)، می‌چرخد.

-پس از برگزاری هر جلسه کمیته سیاست پولی، رئیس بانک مرکزی هند موظف که تمامی تصمیمات اتخاذ شده و مفاد عملیاتی مصوب شده را از طریق یک نشست رسمی خبری و مطبوعاتی، به اطلاع عموم مردم هند برساند.

بررسی استقلال عملکردی بانک مرکزی هند در طراحی و اجرای سیاست‌های پولی

مبتنی بر تحلیل‌ها، گزارشات و اطلاعات منتشره بر روی وبگاه‌های رسمی در باب نحوه تعامل روسا، مدیران و متخصصان پولی و بانکی فعال در بانک مرکزی هند با دولت‌ها و حاکمیت سیاسی این کشور، به ویژه جزئیات مندرج در منشور حقوقی فدرال رزرو هند، صورتجلسه‌ها و بیانیه‌های موجود بر روی وبسایت این نهاد پولی و مالی، به نظر می‌رسد که بانک مرکزی هند از استقلال حقیقی عملکردی پُررنگ و نسبتا بالایی در تصمیم‌سازی‌ها و اجرای سیاست‌های پولی برخوردار است.

به عنوان نمونه، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های استقلال عملکردی این نهاد، به مخالفت بانک مرکزی هند با دلاری‌سازی اقتصاد این کشور در سال ۲۰۰۶ و قبل از وقوع بحران مالی ۲۰۰۸ برمی‌گردد، جاییکه دولت وقت هند، اصرار و پافشاری زایدالوصفی بر اجرای دلاریزاسیون در اقتصاد داخلی این کشور داشت، اما در نهایت، با رای قاطع منفی رئیس وقت بانک مرکزی هند، پیاده‌سازی این فرآیند ملغی شد و هیچ نفوذ فراقانونی و خارج از چارچوبی نتوانست موجب تغییر آراء صادره در این باب شود.

همچنین در نمونه‌ای دیگر، در هنگامه وقوع بحران پاندمی کرونای ۲۰۱۹، حاکمیت سیاسی هند، سکان هدایت قرارگاه اقتصادی این کشور برای عبور از این شرایط تنش‌زای فراگیر را در انقیاد کامل بانک مرکزی هند قرار داد و با تصویب یک لایحه قانونی مبنی بر سلب اختیار تمامی نهادهای دولتی و نیمه دولتی برای دخالت‌های غیرکارشناسانه در فرآیند گذار از این همه‌گیری، امکان عبور کم‌هزینه کشور از این بحران به ویژه در حوزه مالی و اقتصادی را به واسطه ابتکارعمل‌های بانک مرکزی هند، فراهم کرد.

منابع:

1. Carrasco ,Bruno & Mukhopadhyay ,Hiranya (۲۰۲۴),” Reserve Bank of India’s Policy Dilemmas: Reconciling Policy Goals in Times of Turbulence”, ADB Economics Working Paper Series, ASIAN DEVELOPMENT BANK, No.۳۹۳

2. Mohanty, Deepak(۲۰۲۱),” How does the Reserve Bank of India conduct its monetary policy?”, Speech by Mr Deepak Mohanty, Executive Director of the Reserve Bank of India, at the Indian Institute of Management (IIM), Lucknow

3. Prakash, A. & Lokare, S.M.(۲۰۲۲),” Reserve Bank of India Policy Mix”, In: Warjiyo, P., Juhro, S.M. (eds),”Central Bank Policy Mix: Issues, Challenges, and Policy Responses”,Springer, Singapore, https://doi.org/۱۰.۱۰۰۷/۹۷۸-۹۸۱-۱۶-۶۸۲۷-۲_۱۰

4. https://www.centralbankofindia.co.in/sites/default/files/documents/History_Book_Pages_۱_۲۲.pdf

5. https://www.drishtiias.com/printpdf/monetary-policy-committee-rbi