امیرحسین موسوی-پژوهشگر اقتصادی: بازار ارز خارجی، برای اقتصادهایی که دارای واحد پول مستقل هستند، یکی از اساسی‌ترین بازارها محسوب می‌شود. در برخی موارد، ارز خارجی به عنوان ذخیره ارزش و واحد محاسبه برای معاملات بزرگ مقیاس عمل می‌کند و بانک‌های مرکزی در کشورهایی که بازارهای داخلی توسعه‌یافته‌ای ندارند، از عملیات ارزی به عنوان ابزار اصلی سیاست پولی استفاده می‌کنند. معاملات سوآپ و اسپات ارزی به عنوان ابزار اصلی پولی در بسیاری از اقتصادهای کوچک با بازارهای پول و اوراق دولتی محدود مورد استفاده قرار می‌گیرند (IMF 2005) . یک بازار فعال ارز خارجی می‌تواند توسعه بخش مالی را از طریق ایجاد اعتماد بین بانک‌ها و فراهم‌کردن زیرساخت‌ها و نقدینگی اولیه برای توسعه بیشتر بازارهای مالی تقویت کند. توسعه تدریجی بازار ارز خارجی، همراه با ایجاد زیرساخت‌های مدیریت ریسک و سیاست‌های مداخله‌ای هماهنگ با توسعه بازار، می‌تواند انتقال به رژیم‌های شناور را تسهیل کند. برای توسعه اولیه بازار ارز، وجود حداقل تعداد بازیگران ضروری است و یک سیستم ارزی آزاد پیش‌نیاز این مرحله است. حذف الزامات تسلیم ارز به بانک مرکزی، که توسعه بازار را محدود می‌کند، یکی از گام‌های اولیه است، همچنین سیستم بانکی رقابتی برای توسعه بازار ارز حیاتی است. سیاست‌های توسعه بخش بانکی، مدیریت ریسک ارزی را به ارمغان می‌آورند که می‌تواند نقش مهمی در توسعه بازار داشته باشد.

کاهش اختلالات در بخش واقعی اقتصاد، بهبود اثربخشی ابزارهای پولی مرتبط با ارز خارجی و فراهم‌سازی بستر اولیه برای توسعه سایر بازارهای مالی از جمله اهدافی است که در چشم‌انداز ترسیم یک بازار کارای ارزی می‌توان متصور بود. همچنین ابزارهای پوشش ریسک مانند قراردادهای آتی و سوآپ ارز، نقش مهمی در مدیریت نوسانات نرخ ارز و تقویت ثبات سیستم مالی دارند. توسعه بازارهای جانبی می‌تواند قیمت‌گذاری ابزارهای پوشش ریسک را بهبود بخشد و نقدینگی بازار را افزایش دهد.

راه‌اندازی نخستین بازار ارز حواله در کشور

پیش از این نظام ارزی کشور به سامانه‌هایی نظیر نیما وابسته بود که با وجود ارائه خدمات، مشکلاتی از جمله عدم شفافیت در کشف قیمت و پراکندگی نرخ‌ها را به همراه داشت. اکنون با راه‌اندازی بازار ارز تجاری، بانک مرکزی تلاش کرده است تا ساختاری کارآمد برای معاملات ارزی ایجاد کند. بازار ارز تجاری با بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته مانند حراج و جورسازی (Matching)، ساختاری ایجاد کرده که امکان تطابق بهینه میان عرضه و تقاضا را فراهم می‌کند. این بازار به ‌جای تعیین نرخ‌های دستوری، کشف قیمت را به سازوکار رقابتی واگذار کرده و تلاش می‌کند نرخ غالب بر اقتصاد کشور را شفاف‌تر کند.

این بازار، برخلاف بازار متشکل ارزی که به معاملات اسکناس اختصاص داشت، بر حواله‌های ارزی متمرکز است. حجم معاملات حواله‌ای که به‌ طور میانگین سالانه حدود ۷۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود، نشان‌دهنده اهمیت ویژه این بخش از بازار ارزی است. انتقال سامانه نیما به این بازار نیز از دیگر اقداماتی بود که با هدف یکپارچه‌سازی و کاهش پیچیدگی‌ها در فرآیند عرضه و تقاضای ارز انجام شد.

کاهش شکاف نرخ‌ها و شفافیت در معاملات

یکی از نتایج ملموس این بازار، کاهش شکاف میان نرخ سامانه نیما و نرخ توافقی بود. پیش از این، نرخ‌های توافقی در بستری غیررسمی و بدون اعلام عمومی میان صادرکنندگان و واردکنندگان شکل می‌گرفت. اما اکنون نرخ‌ها در این بازار به‌صورت شفاف و در بازه کریدور 60 الی 65 هزار تومان کشف شده و به‌تدریج نرخ غیررسمیی به این بازار همگرا می‌شود. این اقدام نه‌تنها نوسانات نرخ ارز را کاهش می‌دهد، بلکه به ثبات بیشتری در بازار منجر می‌شود.

بانک مرکزی همچنین با اعلام قبلی، انتقال معاملات سامانه نیما به بازار ارز تجاری را اطلاع‌رسانی کرد تا از هرگونه تنش یا اختلال در بازار جلوگیری شود. معاملات در این بازار با استقبال شرکت‌ها و فعالان اقتصادی مواجه شده است. بازار ارز تجاری مزایای متعددی برای نظام ارزی کشور به همراه خواهد داشت. نخستین مزیت، شفافیت در فرآیند کشف قیمت است که موجب افزایش اعتماد فعالان اقتصادی شده است. علاوه بر این، با استفاده از سیستم جورسازی، هزینه‌های مبادلاتی کاهش یافته و تطابق بهتری میان عرضه و تقاضا فراهم شده است. همچنین حضور بانک‌ها به‌ عنوان کارگزار در معاملات ارزی، از بروز تخلفات و مشکلاتی مانند خالی‌فروشی جلوگیری کرده است. با این‌ حال، این بازار با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است. یکی از این چالش‌ها، عملیات روانی و شایعاتی است که در فضای رسانه‌ای منتشر می‌شود و تلاش دارد سیاست‌های ارزی بانک مرکزی را تحت تأثیر قرار دهد. انتشار اخبار غیرواقعی درباره کاهش صادرات نفت ایران یا تهدیدات خارجی نمونه‌هایی از این اقدامات است که با هدف ایجاد تنش در بازار انجام می‌شود. همچنین، همزمانی آغاز فعالیت این بازار با تعطیلات رسمی، حجم معاملات را در روزهای ابتدایی کاهش داد.

تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت

در کوتاه‌مدت، بازار ارز تجاری می‌تواند ثبات نسبی را در نظام ارزی کشور ایجاد کند. کاهش شکاف نرخ‌ها، افزایش شفافیت و کاهش نوسانات ارزی از جمله دستاوردهای این بازار می‌تواند باشد. در بلندمدت، در صورت تداوم این روند و تقویت زیرساخت‌های بازار، می‌توان انتظار داشت که این ساختار به مرجع اصلی نرخ‌گذاری ارز در کشور تبدیل شود. همچنین، این بازار می‌تواند تأثیر مثبتی بر تجارت خارجی داشته باشد و از طریق کاهش هزینه‌های مبادله، جذابیت اقتصادی ایران را برای شرکای تجاری افزایش دهد. بازار ارز تجاری به‌ عنوان تحولی جدید در سیاست‌های ارزی کشور، ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای بهبود عملکرد اقتصادی فراهم می‌کند. با مدیریت صحیح می‌توان این بازار را به ابزاری مؤثر برای ثبات ارزی و حمایت از تجارت خارجی تبدیل کرد. ادامه شفافیت در معاملات و افزایش حضور بخش خصوصی از جمله اقداماتی است که می‌تواند به موفقیت بیشتر این بازار کمک کند.