رضا فراهانی-پژوهشگر اقتصادی: استقلال بانک مرکزی از جمله مؤلفه‌های حیاتی در تحقق ثبات اقتصاد کلان و کنترل پویایی‌های تورمی در نظام‌های پولی محسوب می‌شود. مطالعات تطبیقی و تجربیات بین‌المللی نشان می‌دهند که بانک‌های مرکزی با درجه بالاتری از استقلال، توانسته‌اند سیاست‌های پولی را به شکلی مؤثرتر و پایدارتر در جهت مهار تورم و کنترل نقدینگی به کار بگیرند. در این راستا، ایران نیز با تلاش‌هایی در جهت اصلاحات قانونی و نهادی، به‌ دنبال افزایش کارآمدی بانک مرکزی بوده است. با این حال، چالش‌های ساختاری و مداخلات سیاسی، همچنان به عنوان موانع جدی در برابر تحقق کامل این استقلال عمل می‌کنند. بدیهی‌ است اصلاحات عمیق‌تر و نهادی‌تر در این حوزه می‌تواند به تقویت سیاست‌های پولی مستقل و بهبود شاخص‌های این بخش و نتیجتا دستیابی به ثبات اقتصادی پایدار منجر شود.

مفهوم استقلال بانک مرکزی

استقلال بانک مرکزی به توانایی این نهاد برای تدوین و اجرای سیاست‌های پولی بدون دخالت مستقیم دولت و سایر نهادهای سیاسی اشاره دارد که به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. استقلال هدف‌گذاری: در این نوع استقلال، بانک مرکزی می‌تواند اهداف سیاست پولی (مانند هدف‌گذاری تورم) را بدون مداخله دولت تعیین کند.
2. استقلال ابزاری: بانک مرکزی می‌تواند ابزارهای پولی (مانند نرخ بهره و عملیات بازار باز) را به صورت مستقل و بدون دخالت مستقیم دولت تنظیم و اجرا کند.

البته علاوه بر این، استقلال مالی نیز یکی از جنبه‌های مهم استقلال بانک مرکزی است. بانک مرکزی باید قادر باشد بودجه خود را بدون وابستگی به منابع دولتی مدیریت کند تا در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، تحت تأثیر فشارهای مالی دولت قرار نگیرد.

شاخص‌های اندازه‌گیری استقلال بانک مرکزی

در طول دهه‌های اخیر، شاخص‌های مختلفی برای اندازه‌گیری میزان استقلال بانک مرکزی در کشورهای مختلف ارائه شده است که از جمله مهم‌ترین شاخص‌ها می‌توان به شاخص کوکرمن (Cukierman) و شاخص ماسیاندرو و تابلینی اشاره کرد. این شاخص‌ها معمولاً بر اساس معیارهایی مانند:

• استقلال مدیر اجرایی بانک مرکزی از دولت
• امکان عزل و نصب رئیس کل بانک مرکزی توسط دولت
• امکان بانک مرکزی در ایجاد محدودیت برای اعطای وام به دولت
• توانایی بانک مرکزی در هدف‌گذاری تورم و تعیین سیاست‌های پولی مستقل تنظیم می‌شوند

در این راستا مطالعات نشان می‌دهند که بانک‌های مرکزی مستقل‌تر، نرخ‌های تورم پایین‌تری را تجربه می‌کنند و در کنترل رشد نقدینگی نیز موفق‌تر عمل می‌کنند

رابطه همبستگی بین استقلال بانک مرکزی و تورم

مطالعات تجربی بسیاری رابطه بین استقلال بانک مرکزی و نرخ تورم را تأیید کرده‌اند. به‌ طور کلی، بانک‌های مرکزی مستقل‌تر کمتر تحت فشارهای سیاسی برای تأمین مالی کسری بودجه دولت از طریق چاپ پول قرار می‌گیرند و این مسئله منجر به کنترل بهتر پایه پولی و جلوگیری از افزایش نقدینگی می‌شود که در نهایت به کاهش نرخ تورم منجر می‌شود. برای مثال، مطالعه انجام‌شده توسط ورمولن در آفریقای‌جنوبی نشان داد که افزایش استقلال بانک مرکزی، منجر به کاهش تورم و بهبود کنترل رشد نقدینگی شده است. ورمولن بیان می‌دارد که بانک مرکزی آفریقای جنوبی

(SARB) (South Africa Reverse Bank) از طریق چارچوب‌های قانونی، توانسته است سیاست‌های پولی خود را بدون دخالت دولت به اجرا بگذارد و در نتیجه ثبات اقتصادی بیشتری را تجربه کند.

علاوه بر این، مطالعات صندوق بین‌المللی پول نیز نشان می‌دهند که بانک‌های مرکزی با سطوح بالای استقلال در کشورهای در حال توسعه توانسته‌اند انتظارات تورمی را به نسبت بهتر مدیریت کنند و از افزایش قیمت‌ها جلوگیری نمایند. برای مثال طبق این مطالعات کشورهای آمریکای لاتین که قوانین سخت‌گیرانه‌ای در خصوص تأمین مالی دولت از بانک مرکزی وضع کرده‌اند، توانسته‌اند نرخ‌های تورم پایین‌تری را نسبت به کشورهای با استقلال کمتر بانک مرکزی حفظ کنند.

رشد نقدینگی و استقلال بانک مرکزی

علاوه بر تورم، یکی از متغیرهای کلیدی که با استقلال بانک مرکزی مرتبط است، رشد نقدینگی است. در کشورهایی که بانک‌های مرکزی استقلال کمتری دارند، دولت‌ها بیشتر تمایل دارند تا از منابع بانک مرکزی برای تأمین مالی کسری بودجه خود استفاده کنند که این امر منجر به افزایش پایه پولی و نقدینگی می‌شود و در نتیجه، نرخ تورم به طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد که در اقتصاد ایران این روند را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین عوامل در تشدید تورم دانست. در این جهت، تأمین مالی دولت از طریق بانک مرکزی منجر به افزایش شدید نقدینگی شده و افزایش نرخ رشد کل‌های پولی را در پی داشته است که این مسئله نشان‌دهنده ضرورت افزایش استقلال بانک مرکزی در ایران است تا بتوان از افزایش نقدینگی و تورم جلوگیری کرد.

وضعیت استقلال بانک مرکزی ایران

بررسی‌های انجام‌شده در شاخص‌های بین‌المللی در سال جاری میلادی در IMF نشان می‌دهد که بانک مرکزی ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر از استقلال کمتری برخوردار است که طبق این اطلاعات شاخص رقمی حدود ۰.۳۵ را نشان می‌دهد.

در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای اصلاح قانون بانک مرکزی و افزایش استقلال این نهاد انجام شده است که یکی از این تلاش‌ها، تصویب طرح جدید مجلس شورای اسلامی در سال اخیر است که به دنبال اصلاح چارچوب قانونی بانک مرکزی و افزایش استقلال آن است که متاسفانه با این حال نیز مشکلات اساسی همچنان باقی است و شاخص استقلال بانک مرکزی ایران طبق شاخص‌های استاندارد جهانی به حد نصاب مناسبی نرسیده است. طبق یکی از گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، بر اساس شور اول و دوم طرح بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، استقلال قانونی بانک مرکزی بر مبنای شاخص کارکرمن، وب و نیاپتی (١٩٩٢) در ایران به ترتیب از ۰.۴۲ به ٠.۴۵ افزایش یافته، اما کماکان جزء ٢۵ درصد کشورهای دارای میزان استقلال پایین خواهد بود. در این رابطه و طبق این پژوهش، یکی از مهم‌ترین نواقص طرح جدید، عدم ارائه محدودیت‌های دقیق برای تأمین مالی دولت از بانک مرکزی است که این موضوع باعث می‌شود حتی با وجود اصلاحات صورت گرفته، بانک مرکزی همچنان نتواند به ‌طور کاملا مستقل سیاست‌های پولی خود را اجرا کند.

بررسی شاخص‌های استقلال بانک مرکزی ایران

طبق شاخص‌های بین‌المللی مانند شاخص کوکرمن، استقلال بانک مرکزی ایران در مقایسه با متوسط جهانی پایین‌تر است. این شاخص‌ها نشان می‌دهند که دولت نقش قابل‌توجهی در تعیین سیاست‌های پولی دارد و رئیس کل بانک مرکزی توسط دولت عزل و نصب می‌شود. علاوه بر این، دولت هنوز هم به تأمین مالی کسری بودجه از طریق افزایش نقدینگی متکی است. در قانون جدید نیز هرچند تلاش‌هایی برای بهبود استقلال بانک مرکزی صورت گرفته، اما به دلیل عدم تعریف دقیق سازوکارهای مالی و عدم وجود شفافیت در فرآیندهای تصمیم‌گیری، استقلال واقعی بانک مرکزی تضمین نشده است که این مشکلات ساختاری باعث می‌شود که بانک مرکزی ایران همچنان نتواند ابزارها و اختیارات لازم در خصوص کنترل نقدینگی و کاهش تورم را در دست داشته باشد.

در مجموع می‌توان گفت استقلال بانک مرکزی از مهم‌ترین عوامل در دستیابی به ثبات اقتصادی و کنترل تورم است. بررسی تجربیات جهانی نشان می‌دهد که بانک‌های مرکزی مستقل‌تر، به‌ طور کلی موفقیت بیشتری در مدیریت نقدینگی و مهار تورم داشته‌اند. در ایران نیز، افزایش استقلال بانک مرکزی یکی از پیش‌شرط‌های اصلی برای کاهش تورم و بهبود ثبات اقتصادی است. در اینباره در کشورمان، با وجود تلاش‌هایی برای افزایش استقلال بانک مرکزی، همچنان چالش‌های زیادی در این زمینه وجود دارد که اگر بخواهیم کمی ایجابی به این مسئله در ایران بپردازیم، می‌توان پیشنهاداتی نظیر موارد زیر را ارائه کرد:

1. تصویب قوانین سختگیرانه‌تر برای محدودیت تأمین مالی دولت از طریق بانک مرکزی: دولت باید از استقراض مستقیم از بانک مرکزی منع شود و تأمین مالی خود را از طریق منابع دیگر، در کنار کاهش طرف هزینه ترازنامه خود انجام دهد.
2. تقویت شفافیت و پاسخگویی بانک مرکزی: در پی این مسیر بانک مرکزی باید به‌ طور منظم گزارش‌های کاملی از تصمیمات و سیاست‌های خود ارائه دهد و فرآیندهای تصمیم‌گیری آن باید به ‌طور کامل شفاف باشد تا اعتمادعمومی به این نهاد افزایش یابد.
3. استقلال در تعیین سیاست‌های پولی و نرخ بهره: بانک مرکزی باید قادر باشد بدون دخالت دولت، نرخ بهره و سایر ابزارهای پولی را به ‌طور مستقل تنظیم کند تا بتواند به ‌طور مؤثری تورم و نقدینگی را مدیریت کند.

بخشی از منابع:

• Adrian, T., Khan, A., & Menand, L. (۲۰۲۴). "A New Measure of Central Bank Independence," IMF Working Paper No. ۲۴/۳۵.
• Vermeulen, Cobus. (۲۰۲۴). "Central Bank Independence, Inflation and Money Growth: Evidence